Πως να ζούμε με την εύθραυστη ανθρώπινη φύση μας

Η φιλόσοφος Martha Nussbaum, έδινε πάντα μεγάλη σημασία στους μύθους και τις ιστορίες, παρά την κοινή αντίληψη ότι ο φιλόσοφος είναι απλά ένας αφηρημένα σκεπτόμενος άνθρωπος. Ο λόγος, όπως πρωτοείπε η ίδια σε μια συνέντευξή της το 1988 στον Bill Moyers, είναι πως η φιλοσοφία πρέπει να πάψει να απολαμβάνει την αφηρημένη υψηλή θέση που της αποδίδεται από την ανθρωπότητα εν γένει και να αφουγκραστεί τον καθημερινό λόγο των ανθρώπων όταν συνομιλούν  μεταξύ τους και την θεματολογία που περισσότερο τους αγγίζει και τους απασχολεί. Ένας πολύ καλός τρόπος για να το πετύχει αυτό ένας φιλόσοφος, είναι να ακούει ιστορίες.

Έχοντας στον νου την διαχρονική σοφία των ελληνικών μύθων και τραγωδιών, ειδικότερα της "Εκάβης" του Ευριπίδη, η Nussbaum στοχάζεται την φύση του καλού ανθρώπου, που οφείλει να αποδεχθεί τις βασικές ανασφάλειες της ύπαρξής του και να ενστερνιστεί την αβεβαιότητα. Η ίδια αναφέρει:

Το να είσαι ένας καλός άνθρωπος σημαίνει πως υιοθετείς μια ανοιχτή προσέγγιση προς τον κόσμο, μια ικανότητα να εμπιστεύεσαι τα αβέβαια πράγματα που είναι πέρα από τον έλεγχό σου, που μπορεί να οδηγήσουν στην κατάρρευσή σου σε πολύ ακραίες καταστάσεις, για τις οποίες δεν ευθύνεσαι. Αυτό δηλώνει κάτι το πολύ σημαντικό για την ανθρώπινη φύση μιας ηθικής ζωής: ότι βασίζεται στην εμπιστοσύνη του αμφιβόλου και στην πρόθεσή μας να εκτεθούμε, ότι μοιάζουμε περισσότερο με ένα φυτό παρά με ένα κόσμημα, περίπου ευάλωτοι, αλλά που η ομορφιά του είναι αναπόσπαστη από την ευθραυστότητα αυτή.

Photo Credit: Bettina Dupont via Compfight cc

Το παράδοξο της ανθρώπινης φύσης, μας υπενθυμίζει η Nussbaum, είναι πως ενώ η ευάλωτη φύση μας - και κατ' επέκταση, η ικανότητά μας να εμπιστευόμαστε τους άλλους - μπορεί να ευθύνεται για τις τραγωδίες που μας συμβαίνουν, η μεγαλύτερη τραγωδία όλων είναι η προσπάθειά μας να φυλαχτούμε από τον πόνο, σκληραίνοντας εκείνη την ουσιώδη απαλότητα της ψυχής, αρνούμενοι, έτσι, την θεμελιώδη φύση μας:

Το να είσαι άνθρωπος, σημαίνει και  πως αποδέχεσαι τις υποσχέσεις των άλλων ανθρώπων και να έχεις εμπιστοσύνη πως και οι άλλοι άνθρωποι θα είναι καλοί μαζί σου. Εάν όλο αυτό είναι δύσκολο να το αντέξεις, μπορείς πάντα να καταφεύγεις στην σκέψη "θα ζω για την δική μου άνεση, για την δική μου εκδίκηση, για τον δικό μου θυμό και δεν θα αποτελώ μέρος της κοινωνίας πια". Στην ουσία, αυτή η φράση σημαίνει πως "Δεν θα είμαι πια ένα ανθρώπινο ων".

Βλέπουμε ανθρώπους να το κάνουν αυτό σήμερα, όποτε νοιώθουν πως η κοινωνία τους έχει εγκαταλείψει και δεν δύνανται να ζητήσουν το οτιδήποτε από αυτή, και δεν μπορούν να εναποθέσουν τις ελπίδες τους πουθενά αλλού πέρα από τον ίδιο τους τον εαυτό. Τους βλέπεις, στην ουσία, να υποχωρούν σε μια ζωή όπου σκέφτονται την δική τους μόνο ικανοποίηση, και ίσως την ικανοποίηση από μια ενδεχόμενη εκδίκηση της κοινωνίας. Η ζωή, όμως, που δεν εμπιστεύεται πια κανένα άλλο ανθρώπινο ων και που δεν έχει πια δεσμούς με την πολιτική κοινότητα, παύει να είναι ανθρώπινη ζωή. 

Τα πράγματα, όμως, γίνονται ακόμη πιο πολύπλοκα όταν βρισκόμαστε σε μια προβληματική κατάσταση, πολύ κοντά στην τραγωδία, μιας που καλούμαστε να λάβουμε αδύνατες αποφάσεις μεταξύ πολλαπλών πραγμάτων που μας είναι ιδιαίτερα σημαντικά. Η Nussbaum, προτάσσει ως παράδειγμα την τραγουδία "Αγαμέμνων" του Αισχύλου, όπου ο βασιλιάς-πρωταγωνιστής, καλείται να επιλέξει μεταξύ της σωτηρίας του στρατού του και την σωτηρία της κόρης του. Παρόμοιες τραγωδίες βιώνουμε, σε μικρότερο βαθμό, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με καθημερινά διλλήματα, όπως η παράβλεψη της καριέρας μας ώστε να είμαστε καλοί γονείς. Τις περισσότερες φορές, όπως το θέτει η Nussbaum, και οι δύο εναλλακτικές "εμπλουτίζουν η μία την άλλη και κάνουν, η κάθε μία, την ζωή της άλλης καλύτερη". Κάποιες φορές, όμως, οι αντικειμενικές καταστάσεις θέτουν ανυπέρβλητες προκλήσεις, όπως η σύμπτωση του να χρειάζεται να παραστείς σε μια σημαντική επαγγελματική συνάντηση και, ταυτόχρονα, στην σχολική γιορτή του παιδιού σου. Κάποια εκ των δύο προτεραιοτήτων αναπόφευκτα θα εγκαταλειφθεί, όχι διότι είστε ένας κακός γονιός ή ένας κακός επαγγελματίας, αλλά γιατί η ζωή είναι έτσι. Κι εδώ κρύβεται και η δυσκολία μας, ως άνθρωποι: όσο περισσότερο επιδιώκουμε να ζούμε καλά, σε αρμονία με τις υποχρεώσεις μας και τις προτεραιότητές μας, τόσο θα προκαλούμε τέτοιου είδους "τραγικές" επιλογές. Και όχι, η λύση δεν είναι να πάψουμε να επιδιώκουμε την καλή ζωή. Η ίδια η Nussbaum υποστηρίζει: 

Τραγωδίες συμβαίνουν μόνο όταν προσπαθούμε να ζήσουμε καλά, διότι για κάποιον που δεν δεσμεύεται στους άλλους, η εσωτερική διαμάχη του Αγαμέμνονα, δεν αποτελεί τραγωδία...

Σίγουρα το δίδαγμα που προκύπτει δεν είναι η προσπάθεια αύξησης των εσωτερικών διαμαχών ή η εξιδανίκευση της πάλης και του πόνου, άλλα ότι θα πρέπει να νοιαζόμαστε για τα πράγματα με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι πιθανή η πρόκληση μιας τραγωδίας. Εάν κάποιος αντιμετωπίζει με χαλαρότητα τις δεσμεύσεις του, με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορεί να απαλλάσσεται από αυτές σε περίπτωση σύγκρουσής τους, τότε δεν πληγώνεται σε περίπτωση μη αίσιας έκβασης των πραγμάτων. Θέλουμε, όμως, τους ανθρώπους να ζουν τις ζωές τους με μια βαθιά σοβαρότητα στις δεσμεύσεις τους: να μην προσαρμόζουν τις επιθυμίες τους σύμφωνα με τον κόσμο, αλλά προσπαθώντας να αποσπάσουν από τον κόσμο εκείνη την καλή ζωή που επιθυμούν. Ακόμη κι αν αυτό μπορεί να τους οδηγήσει σε μια τραγωδία.

Ίσως ο Alan Watts να είχε δίκαιο όταν συνέστηνε να μην πολεμούμε τις αντιφάσεις του κόσμου αλλά να αντιλαμβανόμαστε το σύμπαν ως ένα "αρμονικό σύστημα στο οποίο εμπεριέχονται οι συγκρούσεις."

Πηγή: https://www.brainpickings.org

"Εκάβη" του Ευριπίδη

"Αγαμέμνων" του Αισχύλου