Η σημαντικότητα του χαρακτήρα μας

Στην σημερινή εποχή - της προσωπικής προβολής (και επιβολής ενίοτε), του "φαίνεσθαι" και όχι του "είναι" - συχνά πιάνουμε τους εαυτούς μας να ακολουθούν τάσεις μιας κοινωνίας κατά βάση ναρκισσιστικής. Ο αγώνας για κυριαρχία, τόσο στον επαγγελματικό όσο και στον κοινωνικό στίβο γενικότερα, χαρακτηρίζεται από τον πόθο για επιτυχία, για εξουσία και για φήμη, ήτοι την δημιουργία ενός ισχυρού κοινωνικού προφίλ ή βιογραφικού. Παράλληλα, η σημαντικότητα του χαρακτήρα του ανθρώπου μοιάζει να έχει τεθεί στο περιθώριο και μαζί του το κομμάτι εκείνο του εαυτού του που αναζητά την σύνδεση, την επαφή, την αγάπη. Τις αξίες εκείνες, δηλαδή, που απαρτίζουν ένα εγκώμιο. 

Στο βιβλίο του "The road to character", ο Ντέιβιντ Μπρουκς, πολιτικός σχολιαστής των New York Times και συγγραφέας, κάνει λόγο για δύο κατηγορίες αρετών τις οποίες ονομάζει αρετές του εγκωμίου και αρετές του βιογραφικού. Οι αρετές του βιογραφικού είναι αυτές που μας κάνουν να ξεχωρίζουμε και να είμαστε καλοί στην δουλεία μας (ανεξάρτητα εάν είμαστε καλοί στα μαθηματικά, την φυσική ή διαθέτουμε ικανότητες επικοινωνιακές). Οι αρετές του εγκωμίου είναι αυτές που θα μπορούσε να αναφέρει κάποιος για το άτομό μας στον επικήδειο λόγο του, αφού θα έχουμε πεθάνει. Εάν, δηλαδή, ήμασταν ειλικρινείς, γενναίοι, ευθύς στον λόγο μας ή ικανοί να αγαπήσουμε βαθιά. Οι περισσότεροι από εμάς θα συμφωνήσουμε ότι οι αρετές οι αρετές του εγκωμίου είναι οι σημαντικότερες μεταξύ των δύο. Είναι, όμως, και αυτές που περισσότερο σκεφτόμαστε ή καλλιεργούμε;

Photo Credit: seanragan via Compfight cc

Ζούμε σε μια κοινωνία και ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δαπανά περισσότερο χρόνο για την ανάπτυξη των αρετών του βιογραφικού, υποστηρίζει ο Μρούκς. Εξού και οι περισσότεροι από εμάς έχουμε μια πιο ξεκάθαρη εικόνα σχετικά με το πως να χτίσουμε μια επιτυχημένη επαγγελματική καριέρα παρά με το πως να καλλιεργήσουμε έναν καλό εσωτερικό χαρακτήρα. Και το βιβλίο του ερευνά ακριβώς αυτό: την καλλιέργεια του εσωτερικού χαρακτήρα. 

Ο ίδιος αντλεί έμπνευση από ένα βιβλίο του 1965 "The lonely man of faith", του Joseph Soloveitchik, σύμφωνα με τον οποίο η φύση του κάθε ανθρώπου έχει δυο πλευρές: τον Άνταμ Ι και τον Άνταμ ΙΙ, όπως τις ονομάζει. Ο Άνταμ Ι αντιπροσωπεύει την πλευρά του βιογραφικού, την εξωτερική μας πλευρά, η οποία επιθυμεί να δημιουργήσει και να χτίσει πράγματα. Ο Άνταμ ΙΙ, είναι η εσωτερική μας πλευρά, που επιθυμεί την ποιότητα και που αναζητά να αποκτήσει μια ξεκάθαρη και συμπαγή αίσθηση του ορθού και του λάθους. Πέρα από το να πράττει με καλοσύνη, να έχει και μέσα του την καλοσύνη. Έτσι, ο Άνταμ Ι επιζητά να κατακτήσει τον κόσμο ενώ ο Άνταμ ΙΙ επιθυμεί να ανταποκριθεί στο κάλεσμα να σώσει τον κόσμο. Ο Άνταμ Ι ρωτά για το πως λειτουργούν τα πράγματα ενώ ο Άνταμ ΙΙ αναρωτιέται για την ύπαρξη των πραγμάτων γύρω του και την αιτία της παρουσίας μας στον κόσμο αυτό. Ο Άνταμ Ι θέλει συνεχώς να προχωρά μπροστά ενώ ο Άνταμ ΙΙ αναζητά την επιστροφή στην συντροφιά της οικογένειας και την θαλπωρή που αυτή του προσφέρει ή σε ένα φιλικό περιβάλλον για ένα ποτήρι κρασί. Οι δύο αυτές φύσεις, υποστηρίζει ο Soloveitchik, μπορεί, κάποιες φορές, να πορεύονται μαζί (για παράδειγμα, ο εσωτερικός μας χαρακτήρας μας βοηθάει, πολλές φορές, να χτίσουμε μια καλή επαγγελματική πορεία ή ανθρώπινες σχέσεις), ενώ, κάποιες άλλες, να συγκρούονται. 

Η ουσία πίσω από την διαμάχη αυτή είναι ότι οι δυο Άνταμ ζουν με διαφορετικές λογικές. Ο Άνταμ Ι ζει με μια οικονομική λογική, στον κόσμο όπου κυρίαρχος είναι η αγορά της οποίας η λογική είναι συγκεκριμένη: κάθε συνεισφορά αποφέρει αποτέλεσμα, η προσπάθεια ανταμείβεται, η εξάσκηση οδηγεί στην τελειοποίηση. Ο Άνταμ ΙΙ δεν ζει μέσα στην αγορά αλλά στο βασίλειο της ηθικής, και η ηθική λογική διαφέρει από την οικονομική. Είναι γεμάτη από ανατροπές και παράδοξα και η λογική είναι και εδώ συγεκριμένη: πρέπει να δώσεις για να λάβεις, πρέπει να κατακτήσεις τις επιθυμίες σου για να αποκτήσεις όσα περισσότερο λαχταράς, πρέπει να παραδοθείς πρώτα σε κάτι πέρα από τον εαυτό σου για να βρεις τη δύναμη μέσα στον ίδιο σου τον εαυτό, η επιτυχία μπορεί να οδηγήσει στην μεγαλύτερη αποτυχία - ήτοι την αλαζονεία και την υπεροψία, η επιτυχία μπορεί να οδηγήσει στην μεγαλύτερη επιτυχία - ήτοι την ταπεινότητα και την γνώση. Για να ικανοποιήσουμε τον εαυτό μας πρέπει να τον ξεχάσουμε και για να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας πρέπει να τον χάσουμε.

Το κλειδί για έναν ουσιώδη τρόπο ζωής είναι να καταφέρουμε να πετύχουμε μια ισορροπία μεταξύ των δύο. Οι κοινωνίες μας, όμως, στην πλεινότητά τους, βρίσκονται εκτός ισορροπίας - υπάρχει περισσότερος Άνταμ Ι μέσα μας. Και όπου ο Άνταμ Ι υπερτερεί, οι άνθρωποι μετατρέπονται σε επιτήδεια ζώα: λίγο περισσότερο ωφελιμιστές, λίγο περισσότερο ραδιούργοι, ζουν ενός είδους υποσυνείδητης πλήξης δίχως να έχουν επαφή με τα ύψιστα ιδανικά. Αρκούμαστε σε ένα είδος ηθικής μετριότητας, πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι μας συμπαθούν διότι δεν βλάπτουμε κανέναν, αλλά ένα βασικό κομμάτι του εαυτού μας γίνεται, μέρα με τη μέρα, όλο και λιγότερο εντυπωσιακό από αυτό που αρχικά ελπίζαμε. Δεν είμαστε αντάξιοι του εγκωμίου που θα επιθυμούσαμε και δεν εκπέμπουμε καμία εσωτερική λάμψη.

Photo Credit: Heatwaves Australia via Compfight cc

Η ζητούμενη ισορροπία, όμως, δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί για τους ακόλουθους λόγους: Πρώτον, προσπαθούμε να "πουλήσουμε" τον εαυτό μας. Ζούμε σε έναν ανταγωνιστικό κόσμο όπου απαιτείται πολύς χρόνος και ενέργεια για να αποκτήσουμε μια καλή καριέρα. Δεύτερον, ζούμε στην εποχή των κοινωνικών δικτύων όπου προβάλλουμε τον εαυτό μας για να συλλέγουμε "likes" και, τρίτων, έχει παρατηρηθεί μια μεταστροφή μιας γενιάς από μια κουλτούρα που υπέβαλλε ότι ήμασταν διαλυμένη εσωτερικά και έπρεπε να "δουλέψουμε" τις αδυναμίες μας, σε μια άλλη όπου προβάλλεται η ιδέα ότι είμαστε εσωτερικά θαυμάσιοι. 

Δημιουργήσαμε παγκοσμίως, ως κοινωνίες, μια ευρύτερης έννοια του εαυτού, λέγοντας σε τουλάχιστον δύο γενεές πόσο υπέροχες ήταν και αυτές το πίστεψαν.  Το 1950 μια δημοσκοπική εταιρία ρώτησε 16χρονους Αμερικανούς εάν θεωρούσαν τον εαυτό τους ένα "πολύ σημαντικό πρόσωπο". Το 12% των ερωτηθέντων απάντησε θετικά. Την δεκαετία του 1990 η ίδια ερώτηση τέθηκε ξανά σε άτομα της ίδιας ηλικίας και αυτή τη φορά το 80% απάντησε θετικά. Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν ένα τεστ ναρκισσισμού κατά το οποίο διαβάζουν στους ερωτηθέντες σειρά δηλώσεων και τους ζητάνε να απαντήσουν εάν πιστεύουν ότι τους αντιπροσωπεύουν ή οχι - για παράδειγμα, θεωρώ πώς εύκολα χειρίζομαι τους ανθρώπους γιατί είμαι ξεχωριστός, μου αρέσει να κοιτάζω το σώμα μου, κάποιος θα έπρεπε να γράψει την αυτοβιογραφία μου, κ.α. Η μέση ναρκισσιστική βαθμολογία έχει αυξηθεί κατά 30% τα τελευταία 20 χρόνια και μαζί με αυτή έχει αυξηθεί και η επιδίωξη της δόξας. Η δόξα βρισκόταν χαμηλά στην κατάταξη των ανθρώπινων προτεραιοτήτων. Σήμερα βρίσκεται στην δεύτερη ή τρίτη θέση πίσω από την οικονομική ανεξαρτησία.

Η πιο σοβαρή, όμως,  επίπτωση είναι ότι οι άνθρωποι έχουν χάσει την ικανότητα να διεξάγουν ηθικές συζητήσεις. Αυτό δεν οφείλεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι είναι απαραίτητα κακοί αλλά στο ότι δεν διαθέτουν ηθική "ευφράδεια". To 2008, ο κοινωνιολόγος Christian Smith ζήτησε από 230 νεαρούς αμερικανούς, ηλικίας 18-23, να πουν ένα ηθικό τους δίλλημα. Τα δύο τρίτα, είτε δεν μπορούσαν να απαντήσουν στην ερώτηση είτε ανέφεραν διλλήματα που δεν είχαν καμία σχέση με ηθική. 

Εάν διεξάγουμε μια έρευνα στο Google, σχετικά με τις λέξεις που χρησιμοποιούνται περισσότερο στο διαδίκτυο, όπως και στις εφημερίδες, τα περιοδικά και τα βιβλία, θα διαπιστώσουμε ότι κατά την τελευταία γενιά, η συχνότητα χρήσης των οικονομικών όρων βαίνει αυξανόμενη, ενώ αυτή των ηθικών όρων μειώνεται. Έτσι, η χρήση της λέξης "τόλμη" έχει μειωθεί κατά 66%, της "ευγνωμοσύνης" 49%, της "σεμνότητας" 52% και της "καλοσύνης" 56%.

Ο Νείβιντ Μπρούκς θέλησε να ερευνήσει την εξέλιξη της ηθική ζωής και το έκανε μελετώντας τις ζωές γνωστών προσωπικοτήτων και όχι μια αόριστη φιλοσοφία. Πιστεύοντας ότι μπορούμε να μάθουμε πολλά ο ένας από τον άλλον, ο Μπρούκς αναζήτησε τις πράξεις, εκείνες, των ανθρώπων που οδηγούν στο ηθικό βάθος. Έτσι, μελέτησε ανθρώπους που ήταν αξιολύπητοι στα 20 τους χρόνια αλλά σπουδαίοι στα 70 τους, όπως τον Βρετανό ποιητή Σάμιουελ Τζόνσον, τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, της υπουργό εργασίας των ΗΠΑ κατά την περίοδο 1933-1945, Φράνσες Πέρκινς, την Βρετανίδα μυθιστοριογράφο Μαίρη Ανν Έβανς, γνωστή με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Τζορτζ Έλιοτ, κ.α. Όλοι αυτοί μετέτρεψαν απλά συμβάντα της ζωής τους - μια προσωπική ήττα, τον πόνο, την ταπεινοφροσύνη ή των έρωτα, σε ηθικά γεγονότα. 

Τα πρόσωπα αυτά έζησαν σε μια εποχή πολύ διαφορετικής κουλτούρας από την σημερινή. Σήμερα πιστεύουμε ότι τα προβλήματα της κοινωνίας μας οφείλονται σε εξωτερικούς παράγοντες ενώ εκείνοι πίστευαν ότι τα προβλήματα γεννούνται, επί τω πλείστον, εντός μας και μέσα από την προσωπική τους εσωτερική διαμάχη καλλιέργησαν τον χαρακτήρα τους. Σίγουρα ήταν δύσκολο, αλλά και ευχάριστο μαζί. Δεν στηρίχτηκαν στον εαυτό τους αλλά στους άλλους και έτσι απέκτησαν αίσθηση της συνεργατικότητας, της αγάπης και της συντροφικότητας. Ο Άνταμ Ι φτιάχνεται όταν στηριζόμαστε στις δυνάμεις σας. Ο Άνταμ ΙΙ καλλιεργείται όταν πολεμάμε τις αδυναμίες μας. Η φιλοδοξία του Άνταμ Ι δεν ικανοποιείται ποτέ καθώς θέλει συνεχώς περισσότερα. Για τον Άνταμ ΙΙ, όμως, η ηθική ζωή διαθέτει στιγμές ανάπαυσης. Και μέσω της ανάπαυσης βρίσκουμε την απόλαυση στην ζωή, την αίσθηση της ευγνωμοσύνης και την εσωτερική λάμψη. Εκείνη που όλοι γεννιόμαστε ήδη έτοιμοι για να την αναζητήσουμε.