Περί ευτυχίας - Πασκάλ Μπρυκνέρ
Άραγε, η αναζήτηση της ευτυχίας μπορεί να είναι αυτοκαταστροφική; Ήταν πάντα η κατάκτησή της ένας από τους βασικούς στόχους της ζωής; Θα έπρεπε να είναι; Ο Πασκάλ Μπρυκνέρ (Pascal Bruckner), γάλλος συγγραφέας των βιβλίων "Η αέναη ευφορία – Δοκίμιο για το καθήκον της ευτυχίας" και "Le Paradoxe amoureux", και ένας από τους αποκαλούμενους "nouveaux philosophes", έχει αναφερθεί αναλυτικά στην μεταβαλλόμενη, ανά τους αιώνες, προσέγγιση της ευτυχίας από τον άνθρωπο και για το πώς σήμερα, κατά την άποψή του, η προσέγγιση αυτή έχει διαστρεβλωθεί με αποτέλεσμα η ευτυχία να θεωρείται “καθήκον”. Ολόκληρες βιομηχανίες ευτυχίας έχουν στηθεί: από την θεραπευτική αγωγή έως την πλαστική χειρουργική. Το παράδοξο της δυστυχίας είναι ότι η σύγχρονη αναζήτηση της ευτυχίας είναι αυτοκαταστροφική δεδομένου ότι οδηγεί σε μια περιττή βίωση πλήξης και μιζέριας.
Τι σημαίνει, όμως, ο όρος "ευτυχία" για τον Πασκάλ Μπρυκνέρ; Ο ίδιος ορίζει την ευτυχία ως μια στιγμή ιδιαίτερης χάρης και χαράς στην ζωή, διαφορετικής ποιότητας από αυτές που βιώνουμε μια συνηθισμένη ημέρα, η οποία μας προσδίδει το αίσθημα ότι η ζωή μας κινείται προς την σωστή κατεύθυνση. Τέτοιες στιγμές συμβαίνουν στις ζωές μας χωρίς να τις περιμένουμε. Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια ενός γεύματος με φίλους μπορεί να αισθανθούμε ξαφνικά ότι ζούμε κάτι μοναδικό, ότι υπάρχει, στην στιγμή αυτή, κάτι παραπάνω από μια συνάθροιση γνωστών σε εμάς ανθρώπων, μια ιδιαίτερη "ποιότητα" στην στιγμή που όμοιά της δεν θα επαναληφθεί αλλά που θα μείνει ανεξίτηλη στην μνήμη μας. Για αυτό και η ευτυχία είναι περισσότερο μια στιγμή στην ζωή μας παρά μια μόνιμη κατάσταση και αν προσπαθήσουμε να την διατηρήσουμε περισσότερο από όσο αυτή πραγματικά διαρκεί κινδυνεύουμε να υποδυόμαστε τους ευτυχισμένους παρά να αισθανόμαστε ευτυχισμένοι.
Η ευτυχία μας δίνει την αίσθηση πως έχουμε έναν σκοπό στην ζωή, ένα πάθος, πως η κατεύθυνση που έχουμε πάρει είναι ορθή και πως οτιδήποτε κι αν μας συμβεί, παρά τα όποια εμπόδια και τις όποιες δυσκολίες μπορεί να αντιμετωπίσουμε, μένουμε προσηλωμένοι στον σκοπό αυτό δίχως να παρεκκλίνουμε, αποφεύγοντας την σπατάλη του χρόνου μας σε μικρά ή παράταιρα πράγματα. Η ύπαρξη ενός πάθους στην ζωή αποτελεί πλεονέκτημα, καθώς γνωρίζουμε ακριβώς τι επιθυμούμε να πετύχουμε και μας χρησιμεύει ιδιαίτερα κατά τις ημέρες θλίψης ή θυμού, βοηθώντας μας να ξεπεράσουμε τις όποιες δυσκολίες και να προχωρήσουμε μπροστά.
 |
| Photo Credit: Vassilis Karamaounas |
Κάθε επίτευξη των στόχων μας δεν πρέπει να συνεπάγεται την επανάπαυσή μας. Η επιτυχία μπορεί να αποδειχθεί μοιραία για την ευτυχία μας. Οφείλουμε να έχουμε συνεχώς στόχους και μετά την επίτευξη ενός στόχου να θέτουμε καινούργιους.
Οι αρχαίοι Έλληνες αναζητούσαν την ουσία της ζωής, τρόπους για να ζουν καλύτερα και μελετούσαν όλα όσα συνέβαιναν γύρω τους. Κατά την αρχαία ελληνική περίοδο η έννοια της ευτυχίας ταυτίζεται με την "ευδαιμονία", όρος που για τους αρχαίους Έλληνες σήμαινε να είναι κανείς εναρμονισμένος με το Σύμπαν. Η αντίληψη που είχε ο Αριστοτέλης για την "ευδαιμονία" ήταν πως τυχαία γεγονότα μπορούσαν να ορίσουν τον βαθμό ευ-τυχίας μας καθώς και γεγονότα που συνέβαιναν μετά το θάνατό μας.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως κάθε φορά που προέβαιναν σε υπερβολές (διέπρατταν δηλαδή ύβρη) διατάρασσαν την τάξη του Σύμπαντος και ως εκ τούτου βρίσκονταν αντιμέτωποι με διάφορους κινδύνων. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που οι αρχαίοι συσχέτιζαν την ευτυχία με την έννοια του "μέτρου". Ταυτόχρονα, όμως, δέχονταν πως ακόμη και μια καλή ζωή συμπεριελάμβανε σειρά δυστυχιών, πόνου και θλίψης αλλά αυτά δεν την έκαναν λιγότερο ευτυχισμένη.
Κατά την χριστιανική περίοδο τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Ιδιαίτερα στην Ευρώπη, η ευτυχία δεν αποτελούσε το κύριο μέλημα των Χριστιανών. Η πιστοί είχαν αποκλειστικά και μόνο στο νου τους την σωτηρία της ψυχής τους και την αποφυγή των αμαρτημάτων. Η ευτυχία δεν ήταν παρά ένα "ατύχημα" στις ζωές τους και οι χαρές ή οι απολαύσεις θεωρούνταν εκτροπές.
Στον 15ο αιώνα, και ιδιαίτερα στις περιοχές όπου κυριαρχούσε ο Καθολικισμός (όπως στη Γαλλία και την Ιταλία) άνδρες και γυναίκες συνήθιζαν να πετούν στις "πυρές των ηδωνών" τραπουλόχαρτα, αρώματα και προϊόντα καλλωπισμού, σε ένδειξη αυταπάρνησης των εγκοσμίων και ως απόδειξη ότι ο κόσμος αυτός δεν αποτελεί παρά μόνον ένα πέρασμα προς τον πραγματικό, μετά θάνατον, κόσμο. Ο πόνος ήταν απαραίτητη δοκιμασία για να αποδείξει κάποιος ότι ήταν καλός Χριστιανός. Για παράδειγμα ο Μπλέζ Πασκάλ έλεγε ότι "για τον άνθρωπο δεν είναι ντροπή να νικιέται από τον πόνο, είναι ντροπή να νικιέται από την ευχαρίστηση". Ως φυσικό επακόλουθο πολλοί εναντιώθηκαν στην τάξη αυτή των πραγμάτων καθώς η ζωή είχε γίνει εξαιρετικά δύσκολη και δύσκολα ανεχτή, δεδομένης της καθολικής (και προτεσταντικής) σκληρότητας που ασκούταν απεγνωσμένα ενάντια στην ανθρώπινη φύση και τις χαρές της.
Κατά τον διαφωτισμό κάνουν την εμφάνισή τους και οι θεωρητικοί της ευτυχίας. Οι άνθρωποι ξεκινούν να φιλοσοφούν σχετικά με την σπουδαιότητα της ευτυχίας. Ακόμη και στον Καθολικισμό παρατηρούνται τάσεις υπέρ της ευχαρίστησης: της ευτυχίας στην γη ως προετοιμασία για την ευτυχία στον μετά θάνατο κόσμο. Σιγά σιγά, όμως, η βελτίωση των τεχνικών στην γεωργία, ο απακαθαρμός της ασπιρίνης και η ανακάλυψη των αλκαλοειδών που μπορούσαν να εξαφανίσουν κάθε πόνο σε δύο μόνον λεπτά, σάρωσαν τις απόψεις των ιερωμένων σχετικά με τον πόνο σαν μια αναγκαία Θεία τιμωρία. Ο Βολταίρος, ως γνήσιος εκφραστής των θεωρητικών της ευτυχίας, έλεγε: "ο γήινος Παράδεισος είναι εδώ οπου βρίσκομαι", μια δήλωση που φαντάζει απλή αλλά αποτελούσε σκάνδαλο για την εποχή της. Ο Σερ Φράνσις Μπέικον ορίζει πως "σκοπός της επιστήμης είναι η βελτίωση της μοίρας του ανθρώπου πάνω στη γη", σύνθημα το οποίο κυριαρχεί στην Ευρώπη του 17ου αιώνα. Συνεπώς, η βελτίωση της μοίρας των ανθρώπων και των συνθηκών της ζωής σήμαινε πως η ζωή στην γη αυτή δεν μετριέται μόνο σε δάκρυα, όπως δίδασκε η θρησκεία, αλλά μπορεί να λογίζεται και με βάση την ευτυχία. Η όποια οδύνη σιγά-σιγά σταμάτησε να θεωρείται ως φυσική κατάσταση των ανθρώπων αλλά ως εξαίρεση.
Κατά τον 19ο αιώνα η εργατική τάξη και οι φτωχότεροι άνθρωποι διεκδίκησαν, και αυτοί, το δικό τους δικαίωμα στην ευτυχία, στo πλαίσιο της σύγκρουσής τους με τους εργοδότες, καθώς η πιο διαδεδομένη άποψη ήταν πως η ευτυχία προοριζόταν αποκλειστικά για την ελίτ και πως εάν οι εργάτες ήταν ευτυχείς θα άρχιζαν να γλεντούν και θα σταματούσαν να δουλεύουν. Συνεπώς μoναδικό καθήκον τους ήταν να δουλεύουν, να υποφέρουν, να υπομένουν και να ελπίζουν στην μετά θάνατον σωτηρία τους. Δεν αποτελεί, έκπληξη, λοιπόν, που όλα τα προοδευτικά κινήματα συμπεριλαμβάνουν την ευτυχία στο πρόγραμμά τους.
 |
| Photo Credit: Teresa Risco via Compfight cc |
- Πρώτον, ο καπιταλισμός αλλάζει δραστικά κατεύθυνση και η οικονομία δεν βασίζεται πλέον στην παραγωγή αλλά στην κατανάλωση. Είναι δηλαδή προς το συμφέρον της οικονομικής μηχανής να σε έχει να δουλεύεις 40-45 ώρες την εβδομάδα, αλλά και να καταναλώνεις προϊόντα, διαφορετικά το σύστημα θα καταρρεύσει και τα εργοστάσια θα σταματήσουν την παραγωγή τους. Για τον λόγο αυτό, και για πρώτη φορά στην ιστορία, τόσα καταστήματα και βιοτεχνίες εντάσσουν την λέξη ευτυχία στα σλόγκαν τους.
- Δεύτερον, η επανάσταση του ατομικισμού (η οποία συνέβη μόνο στις ΗΠΑ και την Ευρώπη). Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται μια στροφή προς τη χειραφέτηση του ατόμου από τις συλλογικότητες. Η τάση αυτή βασίζεται στην άποψη πως κάθε άνθρωπος είναι κυρίαρχος της ζωής του και μπορεί να αποστασιοποιηθεί από κάθε είδους συλλογικότητα, όπως είναι η Εκκλησία, η οικογένεια, η φυλή. Εάν έως σήμερα πίστευες ότι για τη δυστυχία σου φταίνε η Εκκλησία, η μπουρζουαζία, το καπιταλιστικό σύστημα, οι γονείς σου, τώρα είσαι μόνος σου απέναντι στην ευτυχία σου (και το μόνο εμπόδιο στην επίτευξή της) και αν δεν την επιτύχεις φταις εσύ: πρέπει να προβληματιστείς και να αλλάξεις τον εαυτό σου.
Σήμερα, η επιδίωξη της ευτυχίας δεν αποτελεί δικαίωμα αλλά κοινωνικό στόχο, για την επίτευξη του οποίου διαθέτουμε όλα τα δυνατά μέσα: φάρμακα, αισθητικές επεμβάσεις, πληθώρα θεραπειών (όχι μόνο της ψυχανάλυσης) και θρησκείες. Οι άνθρωποι δεν έχουμε ζήσει ποτέ καλύτερα από ότι στη σημερινή κοινωνία και παρόλα αυτά είμαστε ανικανοποίητοι. Η κουλτούρα της δυσαρέσκειας μεταδίδεται ευρέως. Σίγουρα εδώ τίθεται το εξής παράδοξο: γιατί είμαστε τόσο πλούσιοι και συνάμα τόσο ανικανοποίητοι στις δυτικές μας κοινωνίες;
Μια πιθανή αιτία μπορεί να είναι η εμμονή μας να αναζητούμε την ευχαρίστηση. Για τον λόγο αυτό ο Μπρυκνέρ πιστεύει η ευτυχία πρέπει να αποτελεί δευτερεύοντα στόχο στην ζωή μας. Αν την αναζητούμε αποκλειστικά - και πρωταρχικά, θα καταλήγουμε πάντα δυσαρεστημένοι μιας που δεν θα την κατακτούμε ποτέ ολοκληρωτικά. Ο ίδιος παραλληλίζει την αναζήτηση της ευτυχίας με τον ορίζοντα, το οποίον τον βλέπουμε, μεν, μπροστά μας αλλά φαίνεται να υποχωρεί κάθε φορά που τον πλησιάζουμε. Παρόλα αυτά είμαστε σε θέση να απολαμβάνουμε χιλιάδες άλλα πράγματα και να πετυχαίνουμε πληθώρα άλλων στόχων στην πορεία. Τα συναισθήματα και οι αναζήτηση εμπειριών, λοιπόν, είναι πολύ πιο σημαντικά. Έτσι, κάποιος μπορεί να αναζητά μια περιπετειώδη ζωή με ανατροπές και δυσκολίες αντί μιας απλά ευτυχισμένης ζωής.
Παράλληλα, σήμερα φαίνεται πως έχουμε χάσει την έννοια του "μέτρου" στην οποία τόσο πολύ πίστευαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Δεν είναι λίγοι αυτοί γύρω μας που αναζητούν τρόπους για να παραμείνουν όσο το δυνατόν περισσότερο νέοι, ένα παράδειγμα που δείχνει πως η επιδίωξη της ευτυχίας μετατρέπεται σε εφιάλτη για κάποιους.
Τα υλικά αγαθά δεν είναι αρκετά για να μας κάνουν ευτυχισμένους. Από την δεκαετία του 60 και μετά η ευτυχία πήρε την μορφή ενός project στις ζωές των ανθρώπων, με την διαφορά ότι τα συναισθήματα δεν καθοδηγούνται όπως οδηγείται, για παράδειγμα, ένα αυτοκίνητο. Μπορεί με το χρήμα και με τα υλικά αγαθά να θεραπεύουμε αρρώστιες, να αποφεύγουμε την φτώχεια και την διατάραξη της οικογενειακής μας ζωής, αλλά δεν μπορούμε να παραγγείλουμε λίγη ευτυχία όπως κάνουμε με ένα γεύμα στο εστιατόριο. Αν δεν το καταλάβουμε αυτό, κινδυνεύουμε να είμαστε πολύ δυστυχισμένοι.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου