Πως να δημιουργoύμε αληθινές φιλίες - Κικέρων

Ο καλύτερος φίλος του Μάρκου Τύλλιου Κικέρωνα, Ρωμαίου πολιτικού, ρήτορα, δικηγόρου και φιλόσοφου (106 π.Χ. - 43 π.Χ.), ονομαζόταν Τίτος Πομπόνιος (109 - 32 π.Χ.), και ήταν γνωστός ως Αττικός, λόγω της αγάπης του για την Ελλάδα και ειδικότερα για την πόλη των Αθηνών της Αττικής, όπου έζησε πολλά χρόνια κατά την ενήλικη ζωή του. Οι δυο τους γνωρίστηκαν νεαροί ακόμη, έγιναν φίλοι και παρέμειναν καθ 'όλη τη διάρκεια της μακράς ζωής τους. Ο Κικέρωνας ήταν αφοσιωμένος στη ρωμαϊκή πολιτική και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην ταραχώδη πόλη της Ρώμης κατά τον πρώτο αιώνα π.Χ., μιας εποχής τεράστιας αναταραχής και εμφυλίου πολέμου. Αντίθετα, ο Αττικός, παρακολουθούσε την ρωμαϊκή πολιτική από απόσταση ασφαλείας - την Αθήνα. Παράλληλα, όμως, διατηρούσε στενές επαφές με τους επικεφαλής και των δύο - αντιμαχόμενων - πλευρών στη Ρώμη. Παρότι ζούσαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα χωριστά, ο Κικέρωνας και ο Αττικός αντάλλαζαν συχνά επιστολές, που μαρτυρούν μια φιλία σπάνιας αφοσίωσης και ένθερμης στοργής.

Friendship, 1908 του Pablo Picasso

Το 44 π.Χ., λίγο πριν τα 60 του χρόνια, ο ηλικιωμένος - σύμφωνα με το προσδόκιμο ζωής της εποχής - Κικέρωνας, αποσύρθηκε στο αγρόκτημά του έξω από τη Ρώμη, αφού πρώτα αποτραβήχτηκε από τα πολιτικά κέντρα εξουσίας λόγω της δικτατορίας του Ιούλιου Καίσαρα. Κατέφυγε στην συγγραφή για να βρει παρηγοριά τόσο από τον πόνο της εξορίας όσο και την απώλεια της αγαπημένης του κόρης που είχε αποβιώσει πρόσφατα. Εντός μιας διάρκειας πολύ λίγων μηνών, δημιούργησε μερικά από τα πιο ευανάγνωστα και σημαίνοντα δοκίμια που γράφτηκαν ποτέ πάνω σε πληθώρα θεμάτων: από την φύση των θεών και τον ρόλο της εξουσίας ως τις χαρές του να μεγαλώνει κανείς και το μυστικό της ευτυχισμένης ζωής. Μεταξύ αυτών των έργων συγκαταλέγεται και ένα σύντομο δοκίμιο για τη φιλία, αφιερωμένο στον Αττικό.

Το “Περί φιλίας” - ή De Amicitia όπως είναι ο πρωτότυπος τίτλος του στα Λατινικά - αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και πιο όμορφα συγγράμματα περί του θέματος της φιλίας. Οι εγκάρδιες συμβουλές που μας δίνει ο Κικέρωνας είναι ειλικρινείς και άκρως συγκινητικές, και προσδίδουν μια μοναδικότητα που λίγα έργα της αρχαιότητας διαθέτουν. Οι περισσότεροι Ρωμαίοι αντιλαμβάνονταν την φιλία, ως επί το πλείστον, μια σχέση χρησιμότητας με στόχο το αμοιβαίο όφελος. Ο Κικέρωνας δεν αρνείται ότι τέτοιου είδους φιλίες είναι σημαντικές, αλλά ο ίδιος υμνεί ένα είδος βαθύτερης φιλίας, στο πλαίσιο της οποίας δύο άνθρωποι βρίσκουν, ο ένας στον άλλον, τον “άλλο του εαυτό” από τον οποίο δεν αναζητά το κέρδος ή την εκμετάλλευση.

Οι Έλληνες φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, είχαν γράψει για τη φιλία εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα και τα συγγράμματά τους επηρέασαν σημαντικά τον Κικέρωνα. Όμως, ο Κικέρωνας πάει ένα βήμα παραπέρα από τους προκατόχους του και, μέσω του έργου του, προσφέρει στους αναγνώστες έναν σύντομο και συναρπαστικό οδηγό σχετικά με το πως να αναζητούμε και να διατηρούμε τις σχέσεις με τους ανθρώπους εκείνους στην ζωή μας που εκτιμούμε όχι για τα όσα μπορούν να μας προσφέρουν, αλλά επειδή αναγνωρίζουμε σε αυτούς την αδελφή ψυχή μας.

Το έργο του “Περί φιλίας” είναι γεμάτο από διαχρονικές συμβουλές για τη φιλία και είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Σε μια εποχή που η όλο και αυξανόμενη εστίαση στον εαυτό μας μοιάζει να απειλεί το ίδιο το ιδανικό της βαθιάς και μακροχρόνιας φιλίας, ο Κικέρωνας έχει πολλά να μας διδάξει. Παρακάτω παρατίθενται ορισμένες από τις πιο ενδιαφέρουσες απόψεις του για το θέμα:

1. Υπάρχουν διαφορετικά είδη φιλίας: Ο Κικέρωνας αναγνωρίζει ότι κατά την διάρκεια της ζωής μας γνωρίζουμε πολλούς καλούς ανθρώπους τους οποίους αποκαλούμε φίλους μας - είτε πρόκειται για επαγγελματικούς συνεργάτες, γείτονες ή άλλου είδους γνωριμίες. Κάνει, όμως, μια βασική διάκριση μεταξύ των κοινών και πολύ χρήσιμων φιλικών σχέσεων και εκείνων, των πιο σπάνιων, μέσω των οποίων συνδεόμαστε με τους ανθρώπους σε πολύ βαθύτερο επίπεδο. Αυτές οι ξεχωριστές και ιδιαίτερες σχέσεις φιλίας είναι σπάνιες, καθώς απαιτούν πολύ χρόνο και προσωπική επένδυση. Οι φίλοι, όμως, που προκύπτουν μέσα από αυτές τις σχέσεις είναι και εκείνοι που μπορούν να αλλάξουν βαθιά τη ζωή μας - όπως και εμείς την δικής τους. Ο Κικέρωνας γράφει: «Τι αξιοθαύμαστη σοφία, αλήθεια! Αποκλείοντας τη φιλία από τη ζωή σου είναι σαν να αποκλείεις έναν φωτεινό κόσμο. Οι αθάνατοι θεοί δεν μας έδωσαν τίποτε καλύτερο ή πιο ευχάριστο σε τούτη την ζωή!» (Κικέρων, “Περί Φιλίας”, ΧΙΙΙ).

2. Μόνο οι καλοί άνθρωποι μπορούν να είναι αληθινοί φίλοι: Οι άνθρωποι με φτωχό ηθικό χαρακτήρα μπορεί να έχουν μεν φίλους, οι σχέσεις, όμως, που δημιουργούν βασίζονται στην χρησιμότητα. Η πραγματική, όμως, φιλία προϋποθέτει εμπιστοσύνη, σοφία και στοιχειώδη καλοσύνη. Οι τύραννοι και οι κοινοί κακοποιοί μπορεί να χρησιμοποιούν ο ένας τον άλλον, όπως, επίσης, μπορούν να χρησιμοποιούν προς όφελός τους και τους καλούς ανθρώπους. Δεν μπορούν, όμως, ποτέ να βρουν την αληθινή φιλία στην ζωή τους.

3. Πρέπει να επιλέγουμε τους φίλους μας με επιμέλεια: Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν συνάπτουμε φιλικές σχέσεις, καθώς μπορεί να αποβούν επώδυνες εάν, εκ των υστέρων, τύχει και διαπιστώσουμε ότι ο φίλος μας δεν είναι αυτός που αρχικά νομίζαμε. Πρέπει, λοιπόν, ενδελεχώς και δίχως βιασύνη, να αναζητούμε και να ανακαλύπτουμε όσα κρύβονται βαθιά στην ψυχή και την καρδιά των ανθρώπων, πριν αποφασίσουμε να επενδύσουμε ολόψυχα σε μια προσωπική σχέση, όπως ακριβώς προτάσσει η αληθινή φιλία.

4. Οι φίλοι μας κάνουν καλύτερους ανθρώπους: Κανένας δεν είναι νησί. Κανένας δεν μπορεί να ζήσει μόνος. Αν μείνουμε μόνοι μας, θα παραμείνουμε στάσιμοι και θα αδυνατούμε να δούμε τους εαυτούς μας όπως πραγματικά είμαστε. Ένας αληθινός φίλος έχει την δύναμη να μας εμπνεύσει και να μας παροτρύνει να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι επειδή αναγνωρίζει και εκτιμά όλο το φάσμα των δυνατοτήτων που διαθέτουμε. «Χάρη στην φιλία, όσοι έχουν φύγει δεν λείπουν ποτέ από κοντά μας», γράφει ο Κικέρωνας (Κικέρων, “Περί Φιλίας”, VΙΙ).

5. Αποκτήστε νέους φίλους, αλλά διατηρήστε τους παλιούς: Είναι κοινή πεποίθηση ότι κανείς δεν αποτελεί καλύτερο φίλο από εκείνον που ήταν πάντοτε δίπλα μας, ήδη από τα νεανικά μας χρόνια. Δεν πρέπει, όμως, να περιοριζόμαστε στην διατήρηση των φιλικών σχέσεων που δημιουργήσαμε κατά τα νεανικά μας χρόνια, οι οποίες μπορεί κάλλιστα να βασίζονταν σε αμοιβαία ενδιαφέροντα που δεν μοιραζόμαστε πλέον. Οφείλουμε να είμαστε ανοιχτοί σε νέες φιλίες, συμπεριλαμβανομένων αυτών με ηλικιακά νεαρότερα από εμάς άτομα. Τόσο εμείς, όσο και αυτά, θα γίνουμε πλουσιότεροι!

6. Οι φίλοι είναι ειλικρινείς μεταξύ τους: Οι αληθινοί φίλοι μας λένε πάντα την αλήθεια και όχι αυτό που εμείς επιθυμούμε κάθε φορά να ακούσουμε. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι πρόθυμοι να μας κολακεύσουν για τους δικούς τους προσωπικούς σκοπούς. Μόνο ένας αληθινός φίλος, όμως, θα διακινδυνεύσει να μας εξοργίσει λέγοντάς μας την αλήθεια. Και όντας καλοί και εμείς οι ίδιοι, θα πρέπει να ακούσουμε με προσοχή τους φίλους μας και να είμαστε δεκτικοί σε όσα έχουν να μας πουν.

7. Η ανταμοιβή της φιλίας είναι η ίδια η φιλία: Ο Κικέρωνας αναγνωρίζει ότι υπάρχουν πρακτικά πλεονεκτήματα στη φιλία - η παροχή συμβουλών, η συντροφικότητα, η παροχή υποστήριξης σε δύσκολες καταστάσεις - αλλά πιστεύει ότι, στην ουσία της, η αληθινή φιλία δεν αποτελεί μια σχέση μέσα από την οποία αντλούμε κέρδος. Δεν επιδιώκει μονάχα οφέλη. Όσοι προσκολλώνται σε φίλους με στόχο τα παραπάνω «στερούνται εκείνη την όμορφη, την αυθεντική και φυσική φιλία που, ακριβώς για αυτή της την ιδιότητα, την αποζητούν πολλοί», γράφει ο Κικέρωνας (“Περί Φιλίας”, ΧΧΙ).

8. Ένας φίλος ποτέ δεν ζητάει από έναν άλλο φίλο να κάνει κάτι που είναι λάθος: Οι φίλοι προτίθενται να διακινδυνεύσουν πολλά ο ένας για τον άλλον, εκτός από την τιμή τους. Εάν κάποιος φίλος μας ζητήσει να πούμε ψέματα, να εξαπατήσουμε κάποιον ή να προβούμε σε κάποια επαίσχυντη πράξη, ίσως χρειάζεται να αναθεωρήσουμε τα όσα πιστεύουμε για το εν λόγω άτομο. Δεδομένου ότι βασίζεται στην καλοσύνη, μια φιλία δεν μπορεί να υπάρξει όταν, μέσω αυτής, επιδιώκεται κάτι το κακό.

9. Οι φιλίες μπορούν να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου: Οι φιλίες που διατηρούμε από τα χρόνια της νιότης μας δεν θα είναι πια ίδιες όταν θα φτάσουμε σε μια προχωρημένη ηλικία - και ούτε πρέπει να είναι. Αλλάζουμε καθώς η ζωή προχωράει, αλλά μας δένουν πάντα με τους παλιούς μας φίλους οι θεμελιώδεις αξίες και τα κοινά μας χαρακτηριστικά που μένουν πάντα αναλλοίωτα στο χρόνο. Κι όπως συμβαίνει και με το κρασί, οι καλύτερες φιλίες γίνονται ακόμη καλύτερες με τον καιρό.

10. Δεν έχει αξία μια ζωή δίχως φίλους: Όπως το θέτει ο Κικέρωνας: «Ας υποθέσουμε ότι κάποιος θεός μας παίρνει και μας απομακρύνει από την κοινωνία των ανθρώπων και μας βάζει σε ένα πολύ μακρινό μέρος, με όλα τα αναγκαία για την επιβίωσή μας αγαθά, αλλά εντελώς μόνους, χωρίς την δυνατότητα να μπορούμε να δούμε ούτε ένα ανθρώπινο πλάσμα. Ποιος άραγε θα ήταν τόσο αναίσθητος ώστε να αντέξει μια τέτοια ζωή χωρίς τις χαρές της συντροφικότητας;» (“Περί Φιλίας”, ΧΧΙΙΙ).

Το μικρό αυτό σύγγραμμα του Κικέρωνα, είχε μεγάλη επιρροή σε συγγραφείς των εποχών που ακολούθησαν, όπως ο Άγιος Αυγουστίνος (Ο Αυγουστίνος Ιππώνος - Aurelius Augustinus Hipponensis) και ο Ιταλός ποιητής Δάντης Αλιγκέρι (Δάντης).