Περί θυμού, του Λ. Σενέκα: Κινητήρια δύναμη και διαχείριση

Αναμφίβολα η σύγχρονη ζωή είναι γεμάτη από απογοητεύσεις και οι περισσότεροι από εμάς αδυνατούμε να τις αντιμετωπίσουμε με φιλοσοφικό τρόπο. Είμαστε επιρρεπείς στην απώλεια της ψυχραιμίας μας. "Ο θυμός μοιάζει να αποτελεί μέρος της καθημερινής μας ζωής, ακριβώς όπως η κακή οδήγηση και η κυκλοφοριακή συμφόρηση" αναφέρει ο Alain de Botton στο τρίτο μέρος (από τα έξι) του ντοκιμαντέρ του "Philosophy: A Guide to Happiness" στο οποίο αναλύει τις απόψεις γνωστών φιλοσόφων σε καθημερινά θέματα, με σκοπό να μας βοηθήσει να ζούμε ευτυχέστεροι. 

Ο Ρωμαίος συγκλητικός Λεύκιος Ανναίος Σενέκας, γνωστός ως Σενέκας ο Νεώτερος, ήταν ο πιο διάσημος και δημοφιλής φιλόσοφος της εποχής του. Τον απασχόλησε ιδιαίτερα ο θυμός και επιζητούσε να ηρεμεί τους ανθρώπους. Γεννημένος στην Κόρδοβα της Ισπανίας το έτος 4 μ.Χ., έγραψε περισσότερα από 20 βιβλία για πολλές πτυχές της ζωής, μεταξύ των οποίων και ένα από τα πιο γνωστά του, το  “Περί οργής” (De Ira).

Ο Σενέκα άσκησε την επιρροή του στην Ρώμη και η ζωή του κάθε άλλο παρά στερείτο απογοητεύσεων. Ήταν από την φύση του μελαγχολικός άνθρωπος και έζησε σε πολύ επικίνδυνους καιρούς, δεσποτικών, βίαιων και απρόβλεπτων ηγεμόνων.

Photo Credit: New Visions2010 via Compfight cc

Το 49 μ.Χ. αναλαμβάνει, παρά τη θέλησή του, την πιο μοιραία δουλειά στην διοίκηση της Αυτοκρατορίας: αυτή του διδασκάλου του δωδεκάχρονου αγοριού, και μέλλοντα Αυτοκράτορα, Νέρωνα. Όταν ο τελευταίος ανεβαίνει στον θρόνο, ο Σενέκας, για μία πενταετία, επηρεάζει ενεργά τη διακυβέρνηση του με θετικά αποτελέσματα. Σύντομα, όμως, γίνεται προφανές ότι ο Νέρωνας είναι ψυχοπαθής με δολοφονικές τάσεις. Γνωρίζοντας ότι βρισκόταν σε κίνδυνο, ο Σενέκας προσπάθησε να αποχωρήσει από την αυλή του Αυτοκράτορα υποβάλλοντας την παραίτησή του δις. Και τις δύο φορές ο Νέρωνας δεν την αποδέχτηκε.

Ο Νέρωνας, ο οποίος είχε απόλυτη εξουσία, έδειχνε πρωτόγνωρη σκληρότητα στους συμπολίτες του. Ίσως να ήταν αυτός ο λόγος που ο Σενέκας ένοιωθε την ανάγκη κατευνάζει τα πνεύματα και να ηρεμεί τους ανθρώπους, καθώς οι συνέπειες της οργής τους μπορεί να ήταν πολύ μεγάλες. 

Ο Σενέκας αναλογίστηκε το θέμα του θυμού αρκετά σοβαρά και έλεγε πως ήταν το πιο σκληρό και άγριο συναίσθημα. Παράλληλα, όμως, αρνούνταν να δει τον θυμό ως ένα παράλογο ξέσπασμα επί του οποίου δεν έχουμε κανέναν έλεγχο και είδε το θέμα ως φιλοσοφικό πρόβλημα, το οποίο επιδέχεται θεραπεία με λογικά επιχειρήματα.

Κατά τον Σενέκα, οι άνθρωποι είναι εγγενώς καλοί και ο θυμός είναι το αποτέλεσμα κυρίως περιστάσεων αλλά και της σκληρότητας της ζωής, που μας αποξενώνει από την ανθρωπιά μας.

Ο Σενέκας έλεγε πως οι άνθρωποι θυμώνουν επειδή είναι αισιόδοξοι. Ο θυμός μας προκαλείται λόγω κάποιας έκπληξης, αυτολύπησης και/ή αδικίας. Ως εκ τούτου, η πρώτη συμβουλή του Σενέκα, είναι να είμαστε περισσότερο απαισιόδοξοι και να αναθεωρήσουμε την άποψή μας για τον κόσμο ώστε να μην εκπλησσόμαστε δυσάρεστα κάθε φορά που συμβαίνουν ανατροπές στην ζωή μας.

Ο Σενέκας είπε πως ο κόσμος που ζούμε δεν μπορεί να είναι ακριβώς όπως εμείς τον θέλουμε. Όπως ακριβώς ένα σκυλί δεμένο με λουρί, μπορούμε να έχουμε κάποια ελευθερία, αλλά όχι απόλυτη. Και πως, όπως το σκυλί που είναι δεμένο με λουρί, έτσι και εμείς είναι προτιμότερο να γνωρίζουμε το μήκος του λουριού μας. Με τον τρόπο αυτό ο Σενέκας μας λέει πως η ελευθερία μας προέρχεται από τη γνώση ότι αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να αλλάξουμε την νοοτροπίας μας.

Ο Σενέκας πίστευε πως η ευημερία ενισχύει την οξυθυμία. Όσο πλουσιότερος είσαι τόσο μεγαλύτερες προσδοκίες έχεις. Οι "εκπλήξεις" της ζωής μπορεί να επιφέρουν ανισορροπία στην διάθεση και την ψυχραιμία μας. Ως εκ τούτου, ο Σενέκας συνιστά έναν ήρεμο καθημερινό διαλογισμό σχετικά με το πώς τα πράγματα μπορούν να πάνε στραβά. Ο διαλογισμός αυτός μας προετοιμάζει καλύτερα να δεχτούμε τις εκπλήξεις αλλά μας βοηθάει και στο να διαχωρίσουμε τα πράγματα που μπορούμε να αλλάξουμε από αυτά που δεν μπορούμε. Ο Σενέκας πιστεύει πως συχνά υπερεκτιμούμε την ικανότητά μας να αλλάξουμε τα πράγματα. Για να μας υπενθυμίσει ακριβώς το πόσο πολλά πράγματα βρίσκονται έξω από τον έλεγχό μας επικαλείται την Θεά Τύχη: κατέχει το κέρας της Αμάλθειας, σύμβολο του ότι μπορεί να μας παρέχει το καλύτερο στη ζωή. Στο άλλο χέρι, όμως, κρατάει ένα πιο σκούρο αντικείμενο, το πηδάλιο, υπενθυμίζοντάς μας τη δύναμή της να μετατοπίσει το πεπρωμένο μας προς το χειρότερο. Αποτελεί σύμβολο όσων πρέπει να αποδεχτούμε: το καλό και το κακό.

Το 65 μ.Χ. ο Σενέκας κατηγορείται για συμμετοχή σε αποτυχημένη συνωμοσία κατά του Αυτοκράτορα· αμέσως διατάσσεται να αυτοκτονήσει κόβοντας τις φλέβες του.

Photo Credit: Dead Dog Barking via Compfight cc

Τις θέσεις του Σενέκα θα επαναλάβει αργότερα ο Γαληνός στην πρώτη παγκοσμίως ψυχολογική μελέτη γραμμένη από γιατρό με τίτλο “Για της ψυχής τα πάθη και τα λάθη” (Περί ψυχής παθών και αμαρτημάτων):

«Την οργή της ψυχής πρέπει να την αναχαιτίζουμε με τη λογική και όχι με άγρια ξεσπάσματα ή με τιμωρίες. Όταν επιμείνει κανείς να αντιστέκεται στο πάθος και να μαλακώνει το θυμό του, μπορεί αρχικά να μη δει μεγάλη βελτίωση. Όμως προσπαθώντας, τη δεύτερη χρονιά οι επιδόσεις του θα είναι ακόμη πιο αξιόλογες. Και αν συνεχίσει να παρακολουθεί τον εαυτό του, η πρόοδός του θα είναι μεγαλύτερη στον τρίτο και μετά στον τέταρτο και στον πέμπτο χρόνο και στα επόμενα χρόνια και θα νιώσει ότι ζει με περισσότερη αξιοπρέπεια. Είναι ντροπή να καταβάλλει κάποιος επί χρόνια προσπάθειες, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, για να γίνει καλός γιατρός ή ρήτορας ή φιλόλογος ή μαθηματικός, αλλά να τον κουράζει η μακρόχρονη προοπτική να γίνει άνθρωπος σωστός».