"Περί της συντομίας της ζωής": H τέχνη του να ζεις μια ζωή γεμάτη παρά μεγάλη σε διάρκεια - Λεύκιος Ανναίος Σενέκας

Πολλοί φοβούνται τον θάνατο. Η διάρκεια της ζωής μας, όμως, είναι αρκετή αν ξέρουμε πως να χρησιμοποιήσουμε τον χρόνο που μας δίνεται. Η αναβολή αποτελεί τη μεγαλύτερη σπατάλη του χρόνου αυτού· δεν μας αφήνει να αδράξουμε τις ημέρες μας και μας  στερεί το παρόν με την υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος: Ζήσε το άμεσο!  Σε κάθε ενασχόληση στην ζωή μας μπορούμε να βρούμε απόλαυση, ανάπαυση και ικανοποίηση αρκεί να δίνουμε στα προβλήματά μας την σωστή τους διάσταση και να μην τους επιτρέπουμε να διαταράσσουν την ηρεμία μας.

"Το πιο μεγάλο εμπόδιο της ζωής είναι η αναμονή που στηρίζεται πάνω στο αύριο, καθώς χάνει το σήμερα... Ζήσε το σήμερα." - Λεύκιος Ανναίος Σενέκας

Συχνά πιάνω τον εαυτό μου να γεμίζει τον χρόνο του με πληθώρα ασχολιών, κάποιες από τις οποίες μοιάζουν να τον "παρασύρουν" σε μια κατάσταση αδράνειας και ενασχόλησης με αντικείμενα που τον απορροφούν από την ουσία του "ζην". Άλλες φορές πάλι, αισθάνομαι πως καθώς κυλάει η ζωή μου, μέρα με τη μέρα, ανταποκρίνομαι στις υποχρεώσεις της καθημερινότητάς μου αλλά "λείπω" στον εαυτό μου.

Τέτοιοι προβληματισμοί αποτελούν σχεδόν καθημερινό γρίφο για πολλούς. Στην πραγματικότητα, όμως, απασχολούσαν και τους ανθρώπους πολύ παλαιότερων εποχών. Μια από τις πιο εντυπωσιακές, γοητευτικές και μεστές πραγματείες επί του θέματος είναι το έργο του Λεύκιου Ανναίου Σενέκα "Περί της συντομίας της ζωής" (De brevitate vitae) - μια σκληρή υπενθύμιση όσων βαθιά διαισθανόμαστε μα τόσο εύκολα ξεχνάμε και αποτυγχάνουμε να θέσουμε σε εφαρμογή.

Το "Περι της συντομίας της ζωής" εκτιμάται ότι έχει συγγραφεί στις αρχές του 49 μ.Χ., μετά την επιστροφή του Σενέκα από την οκταετή εξορία του στην Κορσική και προτού αναλάβει το αξίωμα του πραίτορα όταν ο Νέρωνας ήταν Αυτοκράτορας.

Το σύγγραμμα αυτό αποτελεί μια επιστολή-δοκίμιο ηθικής φιλοσοφίας. Αποδέκτης της είναι ο Παυλίνος, ο επόπτης της προμήθειας και διανομής του σίτου στο ρωμαϊκό λαό. Παράλληλα το έργο αποτελεί ένα κείμενο που παραθέτει ουσιαστικότατες σκέψεις επί της αξίας του χρόνου που όμοιό του δύσκολα μπορεί κανείς να βρει στην παγκόσμια λογοτεχνία. Αν και γράφεται την εποχή του Νέρωνα, οι οξύτατες παρατηρήσεις του έχουν διαχρονική ποιότητα και παρουσία.

Διαβάζεται εύκολα καθώς τα 20 μέρη από τα οποία αποτελείται είναι σχετικά σύντομα. Ο πεζός λόγος του έργου είναι ιδιαίτερα γοητευτικός με ευφάνταστες παρομοιώσεις και πολύ εύστοχα σχόλια περί της ανθρώπινης ύπαρξης - που παραμένουν πάντα επίκαιρα.

Πολλοί θεωρούν πως η ζωή είναι εξαιρετικά σύντομη και πως όταν πια αισθάνονται έτοιμοι να ζήσουν, ο χρόνος που τους απομένει στην ζωή είναι δραματικά λίγος, γράφει ο Σενέκας: 

"Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους παραπονιούνται πικρά, αγαπητέ μου Παυλινέ, για την κακία της φύσης· και τούτο γιατί, κατά τη γνώμη τους, γεννιόμαστε έχοντας πολύ περιορισμένο χρόνο ζωής στη διάθεσή μας, ακόμα όμως και αυτός που μας δόθηκε περνάει τόσο αστραπιαία και με τέτοια ταχύτητα, ώστε όλοι, εκτός από ελάχιστους, βρίσκουν ότι η ζωή τους εγκαταλείπει τότε ακριβώς όταν οι ίδιοι αισθάνονται ότι είναι έτοιμοι να αρχίσουν να ζουν." (Μέρος 1)

Ο Σενέκας, όμως, πιστεύει πως άδικα αυτοί οι άνθρωποι μεμψιμοιρούν για την κακία της φύσης καθώς, αντίθετα, η φύση μας συμπεριφέρθηκε με φιλοφροσύνη (2) και η ζωή μας έχει προσφερθεί με τέτοια γενναιοδωρία ώστε να μας επιτρέπει "να επιτύχουμε τα μεγαλύτερα επιτεύγματα." (1) 

Μόνοι υπαίτιοι για την συντόμευση της ζωής μας είμαστε εμείς οι ίδιοι, εκτιμά ο φιλόσοφος, καθώς την σπαταλάμε: 

"Έτσι ακριβώς είναι τα πράγματα. Η ζωή που μας δόθηκε δεν είναι σύντομη, εμείς την κάνουμε να είναι τέτοια· δεν μας είναι λίγη· αντίθετα, εμείς την ξοδεύουμε σπάταλα. " (1) Και συνεχίζει λέγοντας πως "το μέρος της ζωής που πράγματι ζούμε είναι μικρό. γιατί όλο το υπόλοιπο διάστημα δεν είναι ζωή αλλά χρόνος." (2)

Αν, αντίθετα, χρησιμοποιήσουμε τον πολύτιμο αυτό χρόνο με περίσκεψη και φειδώ, η ζωή μας θα είναι αρκετά μεγάλη: 

"Όταν όμως εμείς τη διασπαθίζουμε σε πολυτέλειες και απερισκεψίες, όταν την αφιερώνουμε σε ολέθριες δραστηριότητες, αναγκαζόμαστε τελικά να παραδεχτούμε - υπό το κράτος της έσχατης ανάγκης - ότι έχει ήδη τελειώσει, χωρίς να συνειδητοποιήσουμε πως περνούσε. Η ζωή μας είναι αρκετά μεγάλη για όποιον θα την χειριστεί σωστά. (1)" γράφει επ΄αυτού ο Σενέκας.

Χιλιάδες χρόνια πριν το τετριμμένο πια ρητό "ο χρόνος είναι χρήμα", Ο Σενέκας εφιστά την προσοχή μας στο γεγονός ότι αδυνατούμε να διαχειριστούμε τον χρόνο ως πολύτιμο αγαθό. Ως εκ τούτου, αντί περίσκεψης και φειδούς, τείνουμε να είμαστε άκρως σπάταλοι με τον χρόνο, το μόνο αγαθό το οποίο δεν μπορεί ποτέ να αναπληρωθεί, σε αντίθεση με την σχεδόν προστατευτική μας συμπεριφορά απέναντι στα υλικά αγαθά όπως η περιουσία μας: 

"Όταν οι άνθρωποι περιφρουρούν την περιουσία τους, είναι συνήθως σφιχτοχέρηδες· όταν όμως πρόκειται να χάσουν την ώρα τους, όταν δηλαδή βρίσκονται μπροστά στην μόνη περίπτωση που η φιλαργυρία θα ήταν έντιμο πράγμα, τότε γίνονται εξαιρετικά σπάταλοι."

Με αφορμή την αλόγιστη σπατάλη του πολύτιμου χρόνου μας, ο Σενέκας μας προτρέπει να κάνουμε μια στάση και να αναλογιστούμε με ποιον τρόπο και για ποιους σκοπούς αναλώνουμε τον χρόνο μας, προτού να έρθει η στιγμή που με θλίψη θα διαπιστώσουμε πόσος τελικά λίγος χρόνος μας μένει για να ζήσουμε. Είναι πράγματι εκπληκτική η "γενική τύφλωση" των ανθρώπων ως προς το θέμα της αξίας του χρόνου: Αντιστέκονται σθεναρά εναντίον οποιουδήποτε τολμήσει να τους στερήσει τη γη ή τα χρήματά τους, επιτρέπουν όμως στους άλλους να παραβιάζουν τον ελεύθερο χρόνο τους, που στην ουσία δεν είναι παρά η ίδια η ζωή τους. Γίνονται έτσι σπάταλοι με το μόνο πράγμα όπου θα ήταν απολύτως έντιμη η τσιγκουνιά:  

"Κάτσε και ξανασκέψου, όποτε είχες βάλει ένα συγκεκριμένο σχέδιο στη ζωή σου, πόσο λίγες ήταν οι μέρες που πέρασες όπως τις είχες σχεδιάσει, πόσες φορές ήσουν πράγματι διαθέσιμος για τον εαυτό σου, πότε το πρόσωπό σου είχε τη φυσική του έκφραση, πότε το μυαλό σου ήταν ατάραχο, τι έργο έχεις τέλος πάντων ολοκληρώσει σε μια τόσο μακρά ζωή, πόσοι ήταν εκείνοι που σου απέσπασαν ένα τμήμα από την ζωή σου όταν εσύ δεν ήξερες ακόμα τι έχανες, πόσο μέρος της ζωής σου ξόδεψες σε άσκοπη λύπη, σε ανόητη χαρά, σε άπληστη επιθυμία, σε συμβατικές συζητήσεις και, τελικά, πόσο μέρος από εσένα τον ίδιο σου έχει απομείνει· και τότε θα καταλάβεις ότι πεθαίνεις πολύ πριν από το χρόνο που η φύση έχει προορίσει για σένα." (3)

Η λογοτεχνική έκφραση του Σενέκα είναι άκρως εντυπωσιακή. Το παραπάνω είναι ένα από τα αγαπημένα μου μέρη του συγγράμματος αυτού, καθώς αποτελεί εξαιρετική ανάλυση μιας ειλικρινούς και βαθιάς εσωτερικής αναζήτησης και ενσυνειδητότητας συναισθημάτων και πράξεων συχνά δύσκολα αντιληπτών μα τόσο αληθινών.

Ο Σενέκας πιστεύει ότι βασική αιτία σπατάλης του χρόνου μας αποτελεί το γεγονός ότι ο άνθρωποι ζούνε σαν να πρόκειται να ζήσουν αιώνια. Δεν συνειδητοποιούν την θνητότητά τους παρά μόνο όταν αισθάνονται πως ο χρόνος της ζωής τους (είτε λόγω κάποιου γεγονότος είτε λόγο ηλικίας) έχει λιγοστέψει. Δεν παρατηρούν τον χρόνο που περνά, ακόμη κι αν η μέρα που διανύουν μπορεί να είναι η τελευταία τους. Ο χρόνος, τέλος, που διαθέτουν στον ίδιο τους τον εαυτό δεν είναι παρά ότι απέμεινε από την ολοήμερη αλόγιστη σπατάλη του: 

"Και ποιά τάχα είναι η αιτία αυτού του φαινομένου; Αιτία είναι το ότι ζείτε σαν να επρόκειτο να ζήσετε για πάντα, χωρίς να σκέφτεστε ποτέ πόσο εύθραυστοι είστε και χωρίς ποτέ να παρατηρείτε πόσος χρόνος από την ζωή σας έχει ήδη χαθεί. Σπαταλάτε το χρόνο σας σαν να τον αντλείτε από κάποια πλήρη και άφθονη παρακαταθήκη, και όλα αυτά όταν η μέρα που χαρίζετε σε κάποιον άνθρωπο ή σε κάποιο πράγμα θα μπορούσε να είναι η τελευταία μέρα της ζωής σας. [...] Και ποια εγγύηση έχεις άραγε ότι η ζωή σου θα βαστάξει περισσότερο; Ποιός θα επιτρέψει στην ζωή σου να είναι όπως ακριβώς την σχεδιάζεις; Δεν αισθάνεσαι ντροπή να φιλάς για τον εαυτό σου τα υπολείμματα της ζωής, και να προορίζεις για μια σώφρονα διαβίωση μόνο το τμήμα εκείνο που είναι αδύνατον να αφιερώσεις οπουδήποτε αλλού; Πόσο αργά είναι να αρχίζουμε τότε μόνο να ζούμε, όταν η ζωή μας κατ' ανάγκην τελειώνει!" (3)

Ο Σενέκας εκφράζει την απέχθειά του ιδιαίτερα για όσους σπαταλάνε την ζωή τους αναζητώντας τις σωματικές απολαύσεις, όπως το κρασί και την ηδονή: 

"Ανάμεσα όμως στους χειρότερους κατατάσσω και όσους δεν έχουν χρόνο για οτιδήποτε άλλο εκτός από το κρασί και τις ηδονές· κανείς, είναι αλήθεια, δεν είναι πιο αναίσχυντα υπεραπασχολημένος από δαύτους."  (7) 

Ο Σενέκας πιστεύει ότι βασική αιτία σπατάλης του χρόνου μας αποτελεί το γεγονός ότι ο άνθρωποι ζούνε σαν να πρόκειται να ζήσουν αιώνια. Δεν συνειδητοποιούν την θνητότητά τους παρά μόνο όταν αισθάνονται πως ο χρόνος της ζωής τους (είτε λόγω κάποιου γεγονότος είτε λόγο ηλικίας) έχει λιγοστέψει. Δεν παρατηρούν τον χρόνο που περνά, ακόμη κι αν η μέρα που διανύουν μπορεί να είναι η τελευταία τους. Ο χρόνος, τέλος, που διαθέτουν στον ίδιο τους τον εαυτό δεν είναι παρά ότι απέμεινε από την ολοήμερη αλόγιστη σπατάλη του: 

"Και ποιά τάχα είναι η αιτία αυτού του φαινομένου; Αιτία είναι το ότι ζείτε σαν να επρόκειτο να ζήσετε για πάντα, χωρίς να σκέφτεστε ποτέ πόσο εύθραυστοι είστε και χωρίς ποτέ να παρατηρείτε πόσος χρόνος από την ζωή σας έχει ήδη χαθεί. Σπαταλάτε το χρόνο σας σαν να τον αντλείτε από κάποια πλήρη και άφθονη παρακαταθήκη, και όλα αυτά όταν η μέρα που χαρίζετε σε κάποιον άνθρωπο ή σε κάποιο πράγμα θα μπορούσε να είναι η τελευταία μέρα της ζωής σας. [...] Και ποια εγγύηση έχεις άραγε ότι η ζωή σου θα βαστάξει περισσότερο; Ποιός θα επιτρέψει στην ζωή σου να είναι όπως ακριβώς την σχεδιάζεις; Δεν αισθάνεσαι ντροπή να φιλάς για τον εαυτό σου τα υπολείμματα της ζωής, και να προορίζεις για μια σώφρονα διαβίωση μόνο το τμήμα εκείνο που είναι αδύνατον να αφιερώσεις οπουδήποτε αλλού; Πόσο αργά είναι να αρχίζουμε τότε μόνο να ζούμε, όταν η ζωή μας κατ' ανάγκην τελειώνει!" (3)

Ο Σενέκας εκφράζει την απέχθειά του ιδιαίτερα για όσους σπαταλάνε την ζωή τους αναζητώντας τις σωματικές απολαύσεις, όπως το κρασί και την ηδονή: 

"Ανάμεσα όμως στους χειρότερους κατατάσσω και όσους δεν έχουν χρόνο για οτιδήποτε άλλο εκτός από το κρασί και τις ηδονές· κανείς, είναι αλήθεια, δεν είναι πιο αναίσχυντα υπεραπασχολημένος από δαύτους."  (7) 

Θεωρεί, δε, πως οι απολαύσεις και τα πάθη του ανθρώπου αποτελούν βαρίδια και μας καθιστούν ανήμπορους να γίνουμε αυτεξούσιοι: 

"Τα ελαττώματά μας μας πιέζουν και μας κυκλώνουν από παντού [...] μας κρατούν στα βάθη, δεμένους με τις απολαύσεις μας. Ουδέποτε επιτρέπεται στα θύματα αυτών των ελαττωμάτων να επιστρέψουν στον πραγματικό τους εαυτό [...] χωρίς ποτέ να απαλλαγούν από τα πάθη τους. [...] Πρόσεξε κι όλους τους άλλους που ο κόσμος σπεύδει να θαυμάσει την ευτυχία τους· πνίγονται από τα ίδια τα αγαθά τους. Σε πόσους ανθρώπους τα πλούτη δεν έχουν γίνει βάρος! [...] Κανείς τους δεν είναι αυτεξούσιος." (2)

Ο φιλόσοφος επιθυμεί να μας προειδοποιήσει, θαρρείς, για όσους αδίστακτα λαφυραγωγούν τις ώρες μας (αλλά και εμάς που τους το επιτρέπουμε). Υπογραμμίζει, όμως, ότι ένας σοφός άντρας ποτέ δεν πρόκειται να αφήσει να λαφυραγωγούν τις ώρες του οι άλλοι και η ζωή του θα είναι μεγάλη εφόσον θα αφιερωθεί αποκλειστικά και μόνο στην βελτίωση και στην προαγωγή του ατόμου του: 

"Είναι χαρακτηριστικό μεγάλου άντρα, πιστέψέ με, και μάλιστα άντρα που έχει ξεπεράσει κατά πολύ τις ανθρώπινες αδυναμίες, το να μην επιτρέπει να του αποσπάσουν έστω και ένα μικρό μέρος της ζωής του · τότε μόνο η ζωή του ανθρώπου θα είναι πραγματικά μεγάλη, όταν εκείνος θα έχει αφιερώσει αποκλειστικά στη γνώση του εαυτού του όποιο χρόνο του δοθεί. Από μια τέτοια ζωή κανένα μέρος δεν πρόκειται να είναι παραμελημένο και ανενεργό, κανένα δεν θα ελέγχεται από άλλων· και, καθώς θα είναι ο ίδιο φειδωλός φρουρός του χρόνου του, θα ανακαλύψει τελικά ότι τίποτε απολύτως δεν θα άξιζε να το ανταλλάξει με αυτόν. Μόνο έτσι ο άνθρωπος θα έχει αρκετό χρόνο στη διάθεσης του." (7)

Σχετικά με την παρόρμηση του ανθρώπου να αδημονεί για μελλοντικές στιγμές δίχως να απολαμβάνει το παρόν, ο Σενέκας γράφει:

"Κάθε άνθρωπος βιάζεται να προωθήσει τη ζωή του, τον βασανίζει η προσδοκία για το μέλλον και η κόπωση με το παρόν.  Αλλ' όποιος [...] κάθε μέρα του την σχεδιάζει σαν να ήταν η τελευταία της ζωής του ούτε αδημονεί για το αύριο ούτε το φοβάται. Γιατί ποιά καινούργια απόλαυση θα μπορούσε να του προσφέρει κάθε ώρα που έρχεται; [...] Είναι πιθανόν κάτι να της προστεθεί, τίποτα όμως δεν μπορεί να να της αφαιρεθεί· κάθε προσθήκη που θα του γίνει, ο άνθρωπος αυτός θα την εκλάβει με τον τρόπο που ο ικανοποιημένος και ο χορτάτος άνθρωπος εκλαμβάνει την τροφή που του δίνεται, την οποία δεν έχει ανάγκη και όμως την παίρνει. Δεν υπάρχει λοιπόν κανείς λόγος να να πιστεύεις ότι κάποιος έχει ζήσει πολύ επειδή έχει άσπρα μαλλιά και ρυτίδες· δεν έζησε πολύ, απλώς και μόνο υπήρξε στη ζωή επί πολύ. Θα πίστευες μήπως ότι το ταξίδι κάποιου έχει μεγάλη διάρκεια επειδή ο άνθρωπος αυτός, αμέσως μόλις βγήκε απο το λιμάνι, έπεσε πάνω σε φοβερή θύελλα, η οποία τον πέταγε από το ένα μέρος στο άλλο, ενώ οι άνεμοι, που λυσσομανούσαν από διάφορες κατευθύνσεις, τον γυρόφερναν μέσα στον ίδιο κύκλο; Δεν ήταν μεγάλο το ταξίδι του· η ταλαιπωρία του ήταν μεγάλη." (7)

Ο Σενέκας είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικός όσον αφορά τους κινδύνους που μπορεί να επιφυλάσσει η επιτυχία και η φιλοδοξία, καθώς μπορούν εύκολα να μας οδηγήσουν στην ανασφάλεια, την απογοήτευση και την εξάρτηση:

"Θα πρέπει λοιπόν να είναι όχι απλώς σύντομη αλλά πανάθλια η ζωή εκείνων που εργάζονται τόσο σκληρά για να αποκτήσουν εκείνο για το οποίο θα πρέπει να εργαστούν ακόμα πιο σκληρά προκειμένου να το διατηρήσουν. Με μεγάλο μόχθο αποκτούν το επιθυμητό και με άγχος διατηρούν το κεκτημένο· στο μεταξύ όμως ουδεμία σημασία δίνουν στον χρόνο, ο οποίος ωστόσο ποτέ δεν πρόκειται να επιστρέψει. Νέες ασχολίες θα καταλάβουν τη θέση των παλιών, η μία ελπίδα θα οδηγεί στην άλλη, η μία φιλοδοξία σε δεύτερη φιλοδοξία. Δεν αναζητούν ένα τέλος στη βασανιστική κατάσταση που βρίσκονται, απλώς τροποποιούν τα κίνητρά τους." (17) 

Ο Σενέκας μας προειδοποιεί πως το να ακολουθούμε τους όρους που μας θέτει κάποιος τρίτος με σκοπό τις φιλοδοξίες μας είναι πολύ πιο τοξικό για την ψυχή του ανθρώπου:

"Η κατάσταση όλων εκείνων που είναι υπεραπασχολημένοι είναι άθλια, πολύ πιο άθλια όμως είναι η κατάσταση όσων ασχολούνται με πράγματα που ούτε καν τους ανήκουν: εκείνων που ρυθμίζουν τον ύπνο τους με βάση τον ύπνο κάποιου άλλου, το βήμα τους με βάση τα βήματα κάποιου άλλου, που τελούν υπό εντολές ακόμα και όταν πρόκειται για τα πιο ελεύθερα πράγματα στον κόσμο, δηλαδή την αγάπη και το μίσος. Αν οι άνθρωποι αυτοί ήθελαν να μάθουν πόσο σύντομη είναι η ζωή τους, θα ήταν καλύτερο να σκεφτούν πόσο μικρό μέρος αυτής της ζωής είναι πράγματι δικό τους." (19)

Ακόμη και ο Σενέκας, τον πρώτο αιώνα, αντιλαμβανόταν την πολυασχολία - αυτόν τον δαίμονα που προκαλεί αναστάτωση και ανησυχία - ως εθισμό που μας εμποδίζει να επιτύχουμε οτιδήπτοε αλλά και να τελειοποιήσουμε την τέχνη του ζην:

"Σε καμία επιδίωξή του δεν μπορεί να επιτύχει όποιος είναι απασχολημένος με πολλά πράγματα ταυτόχρονα [...] και τούτο επειδή ο νους που διασπάται δεν προσλαμβάνει τίποτα εις βάθος, αλλά απορρίπτει εξίσου όσα έχουν συσσωρευτεί μέσα του. Δεν υπάρχει τίποτα που να απασχολεί λιγότερο τον πολυάσχολο άντρα απ όσο η ίδια η ζωή του· και δεν υπάρχει τίποτα που να του είναι δυσκολότερο να μάθει. Για τις άλλες τέχνες υπάρχουν παντού πολλοί που τις διδάσκουν· [...] Για να μάθει όμως κανείς πως να ζει, θα πρέπει να αναλώσει ολόκληρη τη ζωή του και - γεγονός που θα σε εντυπωσίαζε περισσότερο - θα πρέπει εξίσου να αναλώσει ολόκληρη τη ζωή του για να μάθει πως να πεθαίνει." (7). 

Και όμως, παρά την αλόγιστη σπατάλη του πολυτιμότερου πράγματος που έχει ο άνθρωπος, δηλαδή του χρόνου του, μόλις εμφανιστεί έστω και ο παραμικρός κίνδυνος θανάτου, αμέσως αρχίζει να ικετεύει να του δοθεί λίγος ακόμη χρόνος ζωής: 

"Οι άνθρωποι δέχονται με μεγάλη ευχαρίστηση μισθούς και επιδόματα, καταβάλλουν μάλιστα για την απόκτησης τους μόχθο, προσωπική εργασία και όλο τους το ζήλο. Αλλά κανείς δεν υπολογίζει τον χρόνο· όλοι τον χρησιμοποιούν με απλοχεριά, σαν να μην τους κοστίζει τίποτα. Πρόσεξε όμως πως πέφτουν στα πόδια των γιατρών τους όταν αρρωστήσουν και ο κίνδυνος του θανάτου είναι κοντά, πρόσεξε πόσο έτοιμοι είναι [...] να ξοδέψουν όλα τα υπάρχοντά τους με μόνο αντάλλαγμα την ζωή!" (8) 

Συνεχίζει, μάλιστα, λέγοντας πως στην υπενθύμιση ότι είναι -τελικά- θνητοί, οι άνθρωποι αυτοί όχι απλώς αισθάνονται ότι εγκαταλείπουν την ζωή αλλά ότι κάποιος τους την αποσπά. (11)

Ο Σενέκας κάνει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση αναρωτώμενος γιατί όταν οι άνθρωποι ζητάνε μια χάρη από τους άλλους, και τα δύο μέρη εστιάζουν σε αυτό που ζητάται ως χάρη και όχι στον χρόνο που θα χρειαστεί η πραγμάτωση της χάρης αυτής. Κατά τον ίδιο τρόπο, είμαστε πρόθυμοι να χαρίσουμε το πιο πολύτιμο αγαθό σε άλλους μην λογίζοντας ότι, ενώ δεν προσθέτουμε στην ουσία χρόνο στην ζωής τους, αφαιρούμε τον χρόνο αυτό από την δική μας. 

Σχεδόν προφητικός ο Σενέκας, μέσω της παρατήρησής του αυτής, αποκρυσταλλώνει το πραγματικό διακύβευμα του αιτήματος - και σε κάποιες περιπτώσεις και της απαίτησης - κάποιου για λίγο από τον χρόνο μας. Μας προειδοποιεί με φοβερή ακρίβεια, θα έλεγε κανείς, για την ασθένεια των καιρών μας: την αδιάκοπη ικανοποίηση αναγκών άλλων και τις ασφυκτικές πιέσεις παρεμβατικών στην ζωή μας ανθρώπων. Ο Σενέκας γράφει: 

"Όλοι όσοι σε τραβούν προς το άτομό τους σε απομακρύνουν από τον εαυτό σου" (7)

[...]

"Συχνά παραξενεύομαι όταν βλέπω κάποιους να ζητούν να τους διατεθεί ο χρόνος των άλλων και εκείνοι πάλι, προς τους οποίους διατυπώνεται το αίτημα, να είναι εξαιρετικά ενδοτικοί. Και οι δύο πλευρές φαίνεται να δίνουν σημασία μόνο στο ίδιο το αίτημα της προσφοράς χρόνου, καμιά τους όμως να μην την απασχολεί το θέμα του ίδιου του χρόνου· σαν να ήταν μηδαμινό αυτό που ζητείται και ανάξιο σημασίας αυτό που προφέρεται. Οι άνθρωποι παίζουν με το πιο πολύτιμο πράγμα στον κόσμο· στην πραγματικότητα όμως δεν το βλέπουν, επειδή δε έχει συγκεκριμένη υλική υπόσταση, δεν περιλαμβάνεται μέσα στο οπτικό πεδίο των ανθρώπων, και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο θεωρείται κάτι το ευτελέστατο ή, για να είμαι πιο ακριβής κάτι που δεν έχει καμιά απολύτως αξία." (8)

Ο Σενέκας υποστηρίζει ότι η περιφρούρηση του χρόνου μας αποτελεί προϋπόθεση για την φροντίδα του εαυτού μας, ενώ το αντίθετο αποτελεί μια επικίνδυνη μορφή αδιαφορίας για τον εαυτό μας: 

"Αλλά κανείς τους δεν υπολογίζει το χρόνο· όλοι τον χρησιμοποιούν με απλοχεριά, σαν να μην τους κοστίζει τίποτα. [...] Θα πρέπει, όμως να είσαι πολύ προσεκτικός φρουρός εκείνου που δεν ξέρεις πόσο θα διαρκέσει." (8) 

Ας φροντίζουμε, λοιπόν, να είναι ουσιαστικός και κατά κάποιο τρόπο άξιος δωρεάς  ο χρόνος που διαθέτουμε στους άλλους, καθώς η ζωή θα συνεχίσει να χαράσσει την πορεία της :

"Δεν θα πρέπει εντούτοις να υποθέσεις [Παυλιανέ] ότι οι ανθρωποι αυτοί δεν ξέρουν πόσο πολύτιμο πράγμα είναι ο χρόνος· γιατί συνηθίζουν να λένε σε όσους υπεραγαπούν ότι είναι έτοιμοι να τους χαρίσουν ένα μερος από τα χρονιά τους.  Και πράγματι το προσφέρουν, χωρίς καν να το συνειδητοποιήσουν· αλλά το αποτέλεσμα της προσφοράς τους ειναι οτι, ενώ οι ίδιοι υφίστανται την απώλεια, δεν προσθέτουν χρονιά στη ζωή των άλλων. Εκείνο βέβαια που δεν έχουν καταλάβει ειναι οτι οι ίδιοι υφίστανται αυτή την απώλεια· γι'αυτό ακριβώς βρίσκουν ότι είναι υποφερτό να αποχωριστούν κάποιο πράγμα που χάνεται χωρίς να γίνει αντιληπτό. Κανείς όμως δεν πρόκειται να σου αποκαταστήσει τα χρόνια σου, κανείς δεν θα σου τα επιστρέψει. Η ζωή θα ακολουθήσει το δρόμο που άρχισε και δεν πρόκειται ούτε να αναστρέψει, αλλ' ούτε και να περιορίσει την πορεία της. Δεν θα κάνει θόρυβο, δεν θα σου θυμίσει πόσο γρήγορη είναι. [...] πουθενά δεν θα αλλάξει τη διαδρομή της, πουθενά δεν θα καθυστερήσει. Και τελικά ποιοι θα ειναι το αποτέλεσμα; Εσυ θα έχεις απορροφηθεί από τις ασχολίες σου και η ζωή θα προχωρεί ακάθεκτη· και κάπου στο μεταξύ. Θα έρθει ο θάνατος, για τον οποίο, είτε το θέλεις είτε όχι, θα πρέπει να βρεις καποιον ελεύθερο χρόνο. (9)

Ο Σενέκας θεωρεί ακόμη πιο "βλακώδη" - σε σχέση με την υπεραπασχόλησή μας - την τάση του ανθρώπου να ενδίδει στο "πάθος" της αναβλητικότητας· όχι αυτής που σχετίζεται με την παραγωγικότητά μας αλλά  με την ύπαρξή μας: αυτή που περιορίζει την προσδοκία μας για σιγουριά και εγγυήσεις, που μας ωθεί να κάνουμε επίμονα σχέδια αλλά να εγκαταλείπουμε την εκπλήρωσή των φιλοδοξιών μας και να αποδεχόμαστε την πραγματικότητά μας με πρόσχημα ότι το μέλλον θα μας φέρει ευνοϊκότερες συνθήκες. 

Κάθε είδους αναβολή αποτελεί για τον Σενέκα σπατάλη της ζωής και κάθε αναμονή εμπόδιο στην απόλαυση του παρόντος χρόνου, του "τώρα"! Μας προτρέπει να αδράττουμε κάθε ημέρα στο μέγιστο δυνατό καθώς ο χρόνος κυλάει, αναπόφευκτα, γρήγορα: 

"Δεν υπάρχει όμως μεγαλύτερη απώλεια ζωής από την αναβολή· τους στερεί την κάθε καινούργια μέρα και τους αφαιρεί το παρόν με κάποια μελλοντική υπόσχεση.  Το πιο μεγάλο εμπόδιο της ζωής είναι η αναμονή που στηρίζεται πάνω στο αύριο, καθώς χάνει το σήμερα. Ρυθμίζεις αυτό που βρίσκεται στα χέρια της τύχης και αφήνεις να φύγει εκείνο που βρίσκεται στα δικά σου. Τι κοιτάζεις; Ποιό στόχο έχεις βάλει μπροστά σου; Όλα όσα πρόκειται να έρθουν ειναι αβέβαια· ζήσε το άμεσο. [...] Γιατί παραμένεις αδρανής; Αν δεν πιάσεις την ημέρα θα σου φύγει. Ακόμα όμως κι αν την πιάσεις, και πάλι θα σου φύγει· γι' αυτό και στην ταχύτητα της χρήσης της θα πρέπει να συναγωνιστείς με την ταχύτητα του χρόνου και, όπως από ένα χείμαρρο - που τρέχει ορμητικά, αλλά δεν θα τρέχει για πάντα -, πρέπει να πίνεις γρήγορα."  (9)

Συνήθως η γεροντική ηλικία έρχεται σαν έκπληξη στους ανθρώπους και ο θάνατος τρομοκρατεί όλους όσοι πέρασαν την ζωή τους υπεραπασχολημένοι με πράγματα που δεν βελτίωναν την ποιότητά τους, ή σπαταλούσαν τη ζωή τους στην τρυφή και στις ηδονές. Εμπρός στον θάνατο δεν πρέπει να φτάνουμε απροετοίμαστοι:

"Η γεροντική ηλικία εκπλήσσει εκείνους που έχουν ακόμη παιδικό πνεύμα, και έτσι φτάνουν απροετοίμαστοι και άοπλοι, χωρίς να έχουν προβλέψει τίποτα· σκόνταψαν πάνω της ξαφνικά και απροσδόκητα, χωρίς και οι ίδιοι να καταλάβουν ότι όλο και ζύγωνε, μέρα με τη μέρα." (9)

Η ζωή μας, γράφει ο Σενέκας, διαιρείται σε τρεις βασικές περιόδους: "αυτή που υπήρξε κάποτε, αυτή που ζούμε τώρα και αυτή που θα έρθει. Από τις περιόδους αυτές η παρούσα είναι σύντομη, η μέλλουσα αβέβαιη, η παρελθούσα ασφαλής."  Η ζωή φαντάζει συντομότατη ιδιαίτερα στου πολυάσχολους - ή υπεραπασχολημένους - ανθρώπους. Μπροστά, όμως, σε μια οποιαδήποτε υπενθύμιση της θνητότητάς τους  συνειδητοποιούν πόσο μάταιος ήταν ο διαρκής αγώνας και ο χαμένος χρόνος για την απόκτηση αγαθών.

Αντίθετα, ο σοφός άντρας θα αντιμετωπίσει γενναία τον θάνατο όποτε κι αν έρθει αυτός, καθώς ο χρόνος της ζωής του, όσο μικρός κι αν ήταν, υπήρξε απόλυτα ικανοποιητικός αφού "κανένα μέρος της δεν παραδόθηκε σε κάποιον άλλον, κανένα δεν σπαταλήθηκε εδώ και εκεί, κανένα δεν εγκαταλείφθηκε στην τύχη, κανένα δεν καταστράφηκε από αμέλεια." (11)

Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι με τον όρο "υπεραπασχολημένος" (ή "υπερβολικά απασχολημένος") που χρησιμοποιεί ο Σενέκας αναφέρεται και στην απραγμοσύνη των ανθρώπων οι οποίοι, όπως λέει, "δεν ζουν μια ζωή σχόλης" αλλά "είναι πολυάσχολοι στην σχόλη τους". Συντηρούν απλώς μια "εφησυχαστική απασχόληση." (12) Βλέπουμε ότι ο Σενέκας δεν χαρίζεται στην κοινωνική ελίτ της Ρώμης, της οποία μάλιστα αποτελεί και ο ίδιος κομμάτι, συγκαταλέγοντας τα Συμπόσια και άλλες συμπεριφορές στην κατηγορία αυτή της απασχόλησης ως μέσο απόκτησης της φήμης του σχολαστικού και κομψού ανθρώπου:

"Ούτε και θα υπολόγιζα ως ανθρώπους που σχολάζουν όσους περιφέρουν τον εαυτό τους εδώ και εκεί, πάνω σε μια σέλα ή σε ένα φορείο, και είναι ακριβέστατοι στις ώρες της βόλτας τους - λες και θα ήταν ανάρμοστο να την παραλείψουν -, ή εκείνους που κάποιος άλλος τους θυμίζει πότε πρέπει να πάρουν το λουτρό τους, πότε να κολυμπήσουν, πότε να δειπνήσουν - τούτοι είναι τόσο εκθηλυμένοι από την υπερβολική εξάντληση ενός μυαλού που συνεχώς το κανακεύουν, ώστε να μην μπορούν να καταλάβουν μόνοι τους αν είναι πεινασμένοι!" (12)

Και ολοκληρώνει την χλεύη με το ακόλουθο ανέκδοτο: 

"Πληροφορούμαι ότι ένας απ' αυτούς τους παραχαϊδεμένους ανθρώπους [...] όταν το σήκωσαν με τα χέρια από το μπάνιο και τον έβαλαν να καθίσει σε ένα φορείο, αναρωτήθηκε: "Κάθομαι τώρα;", ενώ παράλληλα κάνει και την λυπηρή διαπίστωση: "Νομίζεις ότι αυτός ο άνθρωπος, που δεν ξέρει ούτε αν κάθεται, ξέρει αν είναι ζωντανός, αν βλέπει, αν αναπαύεται; [...] Επομένως αυτός ο άνθρωπος δεν σχολάζει· [...] είναι άρρωστος, ίσως είναι νεκρός· μόνο εκείνος ο άνθρωπος που έχει συνείδηση της σχόλης του σχολάζει πραγματικά." (12)

Με ποιόν τρόπο, όμως, μπορεί να αποκτήσει κανείς συνείδηση της σχόλης του; Ποιός ο σωστός τρόπος να περνάει κανείς την ζωή του; Σίγουρα όχι η τάση να μαθαίνει κανείς άχρηστα πράγματα, κενού περιεχομένου και δίχως κάποιο όφελος - παρά την γοητεία που μπορεί να παρουσιάζει ένα θέμα δίχως περιεχόμενο (ο Σενέκας μάλιστα αναρωτιέται σχετικό με το ανόητο αυτό πάθος που είχε προσβάλει τότε και τους Ρωμαίους: "Με ποια, αλήθεια, τύφλωση σκοτίζει το νου μας η μεγάλη ευδαιμονία!") (13)

Αντίθετα, οι άνθρωποι θα πρέπει να έχουν μπροστά τους ένα ικανοποιητικό χρονικό περιθώριο, ώστε να ασχοληθούν με την φιλοσοφία. Η μελέτη τη φιλοσοφίας αποτελεί, σύμφωνα με τον Σενέκα, την μόνη άξια ενασχόληση του πνεύματος και του μυαλού· ένας πολύτιμος διδάσκαλος που μας βοηθά να μάθουμε να βιώνουμε πλήρως την ύπαρξή μας και διευρύνει τους ορίζοντές της ζωής μας ώστε να μάθουμε να ζούμε wide αντί πολύ. Ο Σενέκας γράφει: 

"Από όλους τους ανθρώπους, μόνο  όσοι βρίσκουν χρόνο να τον αφιερώσουν στη φιλοσοφία σχολάζουν· μόνο αυτοί ζουν πραγματικά. Και τούτο γιατί τέτοιοι άνθρωποι δεν αρκούνται στην περιφρούρηση της δικής τους ζωής· προσαρτούν και όλους τους προηγούμενους αιώνες στον δικό τους· όλα τα χρόνια που έχουν προηγηθεί προστίθενται στην παρακαταθήκη τους. Αν δεν είμαστε εντελώς αγνώμονες, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι επιφανέστατοι αυτοί θεμελιωτές κάθε ιερής σκέψης γεννήθηκαν για μας· για μας διαμόρφωσαν έναν τρόπο ζωής. Με τον ξένο μόχθο οδηγηθήκαμε στη θέαση των ωραιότερων πραγμάτων, τα οποία οι άνθρωποι αυτοί ανέσυραν από το σκότος και τα έφεραν στο φως." (14)

Μέσω της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να συνδεθεί με τους φιλοσόφους του παρελθόντος (όπως κάνουμε και εμείς τώρα), οι οποίοι, χωρίς να του γυρεύουν τίποτα ως αντάλλαγμα, θα φροντίσουν για την καλλιέργεια του εσωτερικού του κόσμου και τον εμπλουτισμό του πνευματικού του ορίζοντα μέσω μιας ανεκτίμητης γνώσης αιώνων: 

"Κανένας αιώνας δεν παρέμεινε κλειστός για μας, σε όλους τους αιώνες έχουμε τώρα πρόσβαση· και αν θελήσουν να περάσουν πέρα από τα στενά όρια της ανθρώπινης αδυναμίας με τη δύναμη του νου, υπάρχει ένα μεγάλο πεδίο χρόνου, μέσα στο οποίο μπορούμε να κινηθούμε. Έχουμε την δυνατότητα να αντιτείνουμε στον Σωκράτη, να αμφιβάλλουμε με τον Καρνεάδη, να βρούμε τη γαλήνη με τον Επίκουρο, να νικήσουμε την ανθρώπινη φύση με τους Κυνικούς. [...] Μόνο όσοι θέλουν να έχουν τον Ζήνωνα και τον Πυθαγόρα και τον Δημόκριτο και όλους τους άλλους σοφούς δασκάλους των ελευθεριών σπουδών, αλλά και τον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο, στενότατους φίλους τους καθημερινά, μόνον αυτοί είναι αφοσιωμένοι στα πραγματικά καθήκοντα της ζωής. Κανένας από τους παραπάνω σοφούς δεν θα απουσιάσει, κανένας δεν θα κάνει το λάθος να αφήσει τον επισκέπτη του να φύγει λιγότερο ευτυχισμένος και λιγότερο στραμμένος προς τον εσωτερικό εαυτό του απ' όσο ήταν όταν ήρθε, κανένας τους δεν θα επιτρέψει σε αυτόν να φύγει από το σπίτι του με άδεια χέρια. Όλοι θα επιτύχουν να επικοινωνήσουν μαζί τους, είτε νύχτα είναι είτε μέρα." (14)

Το κέρδος του ανθρώπου που θα επενδύσει τον χρόνο του στην ενασχόλησή του με την φιλοσοφία θα είναι μεγάλο: 

"Θα πάρεις από αυτούς ό,τι προτιμάς εσύ· και δεν θα είναι δικό τους το λάθος αν δεν αντλήσεις από εκείνους ό,τι ανώτερο θα επιθυμούσες. Ποια ευτυχία και πόσο όμορφα γεράματα θα περιμένουν όποιον προσκολλήθηκε στην δική τους πελατεία! Θα έχει φίλους, από τους οποίους θα μπορεί να παίρνει την γνώμη τους για θέματα μεγάλα και μικρά· φίλους που θα μπορεί να συμβουλεύεται καθημερινά για τον εαυτό του · φίλους από τους οποίους θα μπορεί να ακούει την αλήθεια δίχως να προσβάλλεται, τον έπαινο χωρίς να πρόθεση κολακείας - φίλους που θα του δώσουν τη δυνατότητα να διαμορφώσει τον εαυτό του κατ' εικόνα και ομοίωσή τους." (15) 

Η φιλοσοφία μπορεί να προσφέρει ένα είδος "πνευματικής υιοθεσίας" σε όσους δεν ήταν αρκετά τυχεροί να εξασφαλίσουν. μέσω της ανατροφής τους, την καλλιέργεια της εσωτερικής τους ολότητας:   

"Συνηθίζουμε να λέμε ότι δεν ευθυνόμαστε για τους γονείς που μας έτυχαν, ότι αυτοί δόθηκαν στους ανθρώπους τυχαία· θα μπορούσαμε όμως να γίνουμε παιδιά εκείνων που θα επιλέξουμε. Υπάρχουν οικογένειες υπέροχων πνευμάτων· διάλεξε εσύ εκείνη που θα ήθελες να σε υιοθετήσει. Δεν θα κληρονομήσεις μόνο το όνομά της, αλλά και την περιουσία της, που δεν θα απαιτηθεί να την περιφρουρήσεις με τρόπο βρόμικο και επαίσχυντο: όσο πιο πολλά είναι τα πρόσωπα με τα οποία θα τη μοιράζεσαι, τόσο πιο μεγάλη θα γίνει. Αυτοί θα σου ανοίξουν το δρόμο της αθανασίας· αυτοί θα σε σηκώσουν σε ένα ύψος, από το οποίο κανείς ποτέ δεν έχει πέσει. Αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος για να επιμηκύνεις τη θνητή σου ιδιότητα και να τη μετατρέψεις σε αθανασία." (15) 

Ό,τι μας προσφέρει η φιλοσοφία είναι πέρα από την φθορά που προκαλεί ο χρόνος που παρέρχεται και η σοφία που πηγάζει από τα βάθη των αιώνων μπορεί να ανοίξει στον άνθρωπο τους δρόμους της αθανασίας και να δώσει νόημα στο πέρασμά του από την γη:

"Τα έργα όμως που η φιλοσοφία έχει καθαγιάσει είναι αδύνατον να υποστούν ζημιά· κανένας χρόνος δεν θα καταστρέψει, κανένας δεν θα μειώσει την σημασία τους· η γενιά που έρχεται και όλες όσες θα ακολουθήσουν θα κορυφώσουν το σεβασμό μας γι΄αυτά, μια και ο φθόνος προσβάλλει μόνο τα κοντινά, ενώ νιώθουμε πιο ελεύθεροι να θαυμάζουμε όσα βρίσκονται σε απόσταση. Είναι ευνόητο λοιπόν ότι η ζωή του φιλοσόφου έχει μπροστά της ευρύτατο χρονικό πεδίο, χωρίς να περιορίζεται από τα στενά περιθώρια που δεσμεύουν όλους τους άλλους ανθρώπους. Μόνο αυτός είναι ελεύθερος από τους περιορισμούς της ανθρώπινη φύσης· όλοι οι αιώνες τον υπηρετούν σαν να ήταν θεός. Έχει περάσει κάποιος χρόνος; Τον συλλαμβάνει με την ανάμνηση. Είναι ο χρόνος μπροστά του; Τον χρησιμοποιεί. Είναι μελλοντικός; τον προλαμβάνει. Επιμηκύνει, έτσι, τη ζωή του συνδέοντας όλους τους αιώνες." (15)

Αναμενόμενη η παρότρυνση του Σενέκα προς τον Παυλίνο, λοιπόν, να αποσυρθεί από τα δημόσια καθήκοντά του και να αφοσιωθεί στην καλλιέργεια της φιλοσοφίας. "Είναι καλύτερο, πίστεψέ με", λέει ο Σενέκας, "να έχει κανείς την εμπειρία της ίδιας του της ζωής παρά της αγοράς σταριού."